تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب
معرفی نویسنده
میرزا محمد مشهدى معاصر بزرگانى چون علامه مجلسى، ملا محسن فیض کاشانى، محقق سبزوارى، محقق خوانسارى( آقا جمال الدین)، شیخ حرّ عاملى و ملا خلیل قزوینى است. تاریخ دقیقى از وفات او در دست نیست، لیکن مىتوان از تاریخ تألیفات متعددش حدس زد که وى تا سال 1125 هجرى قمرى زنده بوده است.
مرحوم علامه مجلسى« ره» در تقریظ خود بر تفسیر کنز الدقائق مىنویسد:« لله در المولى الفاضل، الکامل المحقق المدقق البدل النحریر، کشاف دقائق المعانى بفکره الثاقب و نقاد جواهر الحقایق برأیه الصائب، اعنى الجنیر الارشد میرزا محمد مؤلف هذا التفسیر» مرحوم آغا جمال الدین خوانسارى« قدس سره» نیز تقریظى جامع بر تفسیر کنز الدقائق نگاشته و در آن بر مراتب فضل، علم، دقت و تلاش میرزا محمد و اعتبار، اهمیت و جایگاه علمى تفسیر مذکور، تأکید فراوان داشته است.
صاحب روضات الجنات جلد 7 صفحه 110- 111، میرزا محمد را نویسندهاى دانشمند، با تقوا، ادیب، محدّث فقیه و مفسرى آگاه شمرده است.
صاحب ریحانة الادب: جلد 5 صفحه 320 مىنویسد: عالمى است عامل، جامع، ادیب، فاضل بارع، فقیه، مفسر، محدّث موثق، از اعاظم علماى عهد مجلسى، محقق سبزوارى و فیض کاشانى است.
میرزا محمد مشهدى اگر چه در زمینههاى اخلاق، فقه، تاریخ و فضائل ائمه« علیهم السلام»، ادبیات عرب، پاسخ اشکالات بر شیعه، شرح صحیفه سجادیه و زیارت رجبیة و کلام، صاحب تألیفاتى است، لیکن تبحّر و تخصّص اصلیش در علم تفسیر بوده است، وى علم تفسیر را رأس همه علوم دینى و سنگ بناى همه قواعد شرع مقدس دانسته، و در راه وصول به آن از هیچ کوششى دریغ نورزیده است، او معتقد بود، دستیابى منطقى و قابل اعتماد به علم تفسیر، قبل از هر چیز، منوط به تفوّق در علوم دینى و انواع صنایع ادبى است.
میرزا محمد مشهدى، قبل از آنکه به تألیف تفسیر شریف« کنز الدقائق و بحر الغرائب» بپردازد، به حسب همان تخصص، علامة و اعتقادى که به علم تفسیر داشته، تعلیقاتى بر تفسیر کشّاف زمخشرى و حاشیه شیخ بهائى بر تفسیر بیضاوى، نگاشته است.
از آثار قرآنى دیگر مؤلف، تبیان سلیمانى، تفسیر روایى قرآن به زبان فارسى مىباشد که دو جزء آن در کتابخانه آستان قدس رضوى، موجود است.
معرفی و روش کنز الدقائق
جهت بیان روش مصنف ابتدا به ذکر اقوال بزرگان مىپردازیم:
علامه مجلسى« ره» در تقریظ خود بر تفسیر کنز الدقائق مىفرماید: آیات الهى را با آثار مروى از اهل بیت« علیهم السلام» تفسیر نموده است، و تلاش خود را در استخراج روایات تفسیرى از بین اخبار بذل نموده و قرآن و سنت را در تفسیر خود جمع کرده است.
مرحوم آغا جمال الدین خوانسارى نیز در تقریظ خود مىنویسند: این کتاب را از تفاسیر معتبر و کتب مشهور روایى جمعآورى نموده است.
صاحب روضات الجنات مىنویسد: کتابى است بزرگ در تفسیر قرآن با احادیث اهل بیت عصمت« علیه السلام» که هیچ مؤلفى قبل از او همانند آن را تألیف نکرده است. وى معتقد است: تفسیر« کنز الدقائق» به جهت بیان سند روایات، ذکر تناسب آیات با همدیگر، حل و فصل مشکلات الفاظ آیات، بیان وجوه مختلف اعراب، تبیین لغات و قرائتهاى مختلف بر تفسیر نور الثقلین برترى دارد. و نیز تفسیر نور الثقلین از کتاب« تأویل الآیات الظاهرة فى فضائل العترة الطاهرة» و بعضى تفاسیر دیگر نقل نمىکند، امّا کنز الدقائق از این کتابها فراوان نقل کرده است.
صاحب الذریعه مىفرماید: تفسیرى است بر مبناى روایات اهل بیت« علیهم السلام» نظیر تفسیر« نور الثقلین». لیکن بجهت ذکر اسانید، بیان ارتباط آیات، ذکر اعراب و... بهتر از آن مىباشد، گو اینکه مقتبس از آن است با زیاداتى. تمام آیات قرآن را به شیوه مزجى شرح مىدهد و سپس به نقل اخبار مىپردازد.
مصنف نیز در بیان انگیزه خود مىفرماید: در گذشته حاشیهاى بر تفسیر زمخشرى و حاشیهاى بر حاشیه شیخ بهایى بر تفسیر« انوار التنزیل» بیضاوى نگاشتم، پس از آن به فکر افتادم که تفسیرى تألیف کنم که هم شامل اسرار تنزیل باشد و هم شامل روایات منقول از ائمه اطهار« علیهم السلام».
آیت اللّه معرفت در مقدمه خود بر چاپ انتشارات جامعه مدرسین مىنویسد:« تفسیر جامعى است که شامل روایات اهل بیت« علیهم السلام» و سائر امورى است که مرتبط با قرائت، تنزیل، اعراب، لغت و دقائق ادبى، مىباشد، در کنار مطالب فلسفى و عرفانى، که دانش پژوهان مراکز علمى خصوصا طلاب و فضلا، براى بررسى آیات قرآنى از آن بىنیاز نمىباشند.»
« به حق تفسیر جامع و کاملى است که انسان را از مراجعه به بسیارى تفاسیر معتبر، بىنیاز مىکند.»
ایشان در« التفسیر و المفسرون» ج 2 صفحه 338 مىفرماید:« این تفسیر ما حصل تفاسیر مهم امامیه است. حسن تعبیر بیضاوى را اختیار نموده، کما اینکه استاد او فیض کاشانى نیز آن را برگزیده است. اسلوب شیخ طبرسى در مجمع را اختیار نموده است، و گزیدهاى از کشّاف و حواشى شیخ بهایى را استفاده کرده است. این تفسیر جمع بین عقل و نقل نموده، روایات منسوب به اهل بیت« علیهم السلام» را نقل مىنماید و مانند فیض مناسبتهاى ادبى، کلامى و عرفانى را بىبیان رها نکرده است.».
آقاى سید محمد على ایازى در« المفسرون حیاتهم و منهجهم» صفحه 595 مىنویسد:« تفسیرى است که شامل تمام آیات قرآن مىباشد، با حصل مهمترین تفاسیر امامیه و اهل سنت است، آمیختهاى است بین نقل و عقل، نقل احادیث اهل بیت« علیهم السلام» و کلام بیضاوى در تفسیرش، کما اینکه استاد ایشان ملا محسن فیض در صافى انجام داده است، با این تفاوت که( در جایى که روایتى نبوده)
فیض، برخى کلمات بیضاوى را گزیده است اما کنز، نفس کلمات و عبارات را آورده و کلمات اصحاب و مفسرین را اضافه مىکند.
از منظرى دیگر، این تفسیر، از تفاسیر بلاغى و ادبى و شرح و حاشیهاى بر تفسیر بیضاوى نیز محسوب مىگردد.»
با بررسى اجمالى این تفسیر و با توجه به اقوال علماء درباره آن، خصوصیات کلى تفسیر را مىتوان اینچنین ترسیم کرد:
1- شامل همه آیات قرآن مىباشد.
2- روائى است، سعى در جمعآورى روایات تفسیرى با ذکر اسناد آنها، نموده است.
3- متعرض مباحث شأن نزول، قرائت، لغت، تجزیه و ترکیب و نکات بلاغى، مىگردد.
4- اجتهادى است، مطالب را گاهى تجزیه و تحلیل و نقد و تأیید مىنماید و نظر خود را ابراز مىکند.
5- روایات خود را از تفسیر نور الثقلین گرفته و از کتاب تفسیر الآیات الظاهرة فى شأن العترة الطاهرة و بعض تفاسیر روایى دیگر نقل مىکند.
6- بیانات مختلف خود را از تفسیر بیضاوى دارد، مقدارى از تفسیر کشاف و مجمع نیز اضافه نموده است.
7- شامل مباحث کلامى، فلسفى و عرفانى نیز مىباشد.
8- از شیوه مزجى استفاده مىنماید.
9- تفسیرى است که به تأویل بیانى و روائى پرداخته است.
10- گاهى به تناسب اقوال مختلف را نقل مىنماید.
منبع : نرم افزار جامع التفاسیر (مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی)
