احکام قرآنی 4 : سوره‌های عزائم و سجده واجب قرآنی

 درس چهارم : سوره‌های عزائم و سجده واجب قرآنی

کلام نور :

تنها کسانی به آیات ما می گروند که چون (آیات قرآن) را به ایشان یادآوری کنند ، به حال سجده می افتند و به ستایش پروردگارشان تسبیح می گویند و تکبر نمی ورزندôاز بسترهای خواب (برای عبادت شب) پهلو تهی می کنند و پروردگارشان را با خوف و رجا می خوانند و از آنچه روزیشان کرده ایم انفاق میکنندôپس هیچ کس نمی داند چه چیزی هایی که موجب روشنی چشم است به پاداش آنچه انجام می دانند برایشان نهفته شده است

ترجمه آیات 15(آیه سجده) ، 16 و 17 از سوره مبارکه سجده

مقدمه :

سجده حالتی است که نشانگر کمال کرنش و نهایت احترام بنده نسبت به فرمان پروردگار خویش است، قرآن کریم درجای جای آیات از سجدۀ تمام موجودات در مقابل خداوند متعال پرده برمی دارد؛«آیانمی بینی هرآنکس که در آسمان و زمین است برای خداوند سجده می کند،همچنین خورشید و ماه و ستارگان و کوهها و جنبندگان ولی بسیاری از مردم نیز مستحق عذاب هستند…»[1]و در آیات زیادی نیز از سرپیچی و سجده نکردن ابلیس به مذمت یاد می کند.ازاین رو بندگان مؤمن و خردمند خدا نیز آنگاه که هنگام تلاوت آیات قرآن از اوج محتوای آیات و عظمت این پیام الهی متأثر می شوند، به سجده می افتند.[2]دراین درس به برخی از احکام مربوط به«قرائت سوره های عزائم» و«چگونگی سجدۀواجب قرآنی» اشاره می شود.

توضیح1: از چهار سوره ای که دارای سجدۀ واجب قرآنی هستند با عنوان«عزائم»یاد می شود. این سوره ها مشتمل بر آیاتی هستند که با خواندن آنها«سجدۀواجب قرآنی» را باید بجا آورد. این سوره ها و آیات سجده دار آنها عبارتند از: جزء بیست و یکم سوره مبارکۀ سجده آیه 15، جزء بیست و چهارم سوره مبارکه فصّلت آیه 37، جزء بیست و هفتم سوره مبارکه نجم آیه 62 (آخرین آیه)، جزء سی ام سوره مبارکه علق آیه 19 (آخرین آیه)، که این سوره ها در روایتی از امام باقر(ع) مشخص شده اند. ایشان پس از اشاره به موارد چهارگانه سجده واجب در خصوص موارد یازده گانه سجده مستحبه در قرآن می فرمایند: «و برای تو در مورد سایر آیات سجده اختیار است ، اگر خواستی سجده کن و اگر خواستی سجده نکن» و اضافه فرمودند: «همواره علی بن الحسین (ع) علاقه داشتند در همه آیات (سجده مستحبی) سجده نمایند.»[3]

توضیح2: در بعضی از قرآنها در برخی از آیات سجده زیر یا بالای قسمتی از آیه خط کشیده و در پایانِ آیۀ سجده و یا انتهای آیه بعد علامتی ( ) گذاشته می شود.باید توجه داشت حکمِ وجوب سجده تنها مربوط به آیۀ سجده ای می باشد که نام و آیه آنها بیان شد و آیات دیگر چنین حکمی را ندارند

1) اگر انسان آیۀ سجده را بخواند یا گوش دهد بعد از تمام شدن آیه باید فوراً سجده کند و اگر فراموش کرد، هر وقت که یادش آمد باید سجده کند.[4]

2) اگر کسی تلاوت آیه سجده را گوش دهد و خود نیز بخواند ، باید دو سجده انجام دهد.[5]

توضیح: بنابراین در جلسات قرآن که معمولاً یک نفر با صدای بلند تلاوت و دیگران با تلاوت از روی قرآن قاری را همراهی می نمایند ، هنگام تلاوت آیه سجده ، دو بار باید سجده نمود اما اگر بدون اختیار تلاوت دیگری بگوش او برسد ، تکلیف فرد شنونده با توجه به اختلاف فتوایی که در مسأله قبل بیان شد مشخص می شود.

3) در غیر نماز، اگر در حال سجده آیه را بخواند یا گوش دهد باید سر از سجده بردارد و دوباره سجده کند.[6]

4) اگر آیات سجده را از ضبط صوت ، رادیو و تلویزیون بشنود در صورتی که برنامه بصورت زنده و مستقیم پخش نشود ، سجده واجب نیست.[7]

5) برای کسی که بعد از مسّ میّت، غسل نکرده خواندن سوره‌هایی که سجده واجب دارد مانعی ندارد.[8]

6) خواندن یا گوش کردن به تمام آیه سبب وجوب سجده می‌شود بنابراین با خواندن مقداری از آیه سجده، سجده واجب نمی‌شود.[9]

7) در سجدۀ واجب قرآن نمی‌شود بر چیزهایِ خوراکی و پوشاکی سجده کرد.[10]ولی رعایت شرایطی مانند رو به قبله بودن ، داشتن وضو لازم نیست.

8) در سجدۀ قرآن، گذاشتن پیشانی به قصد سجده بر زمین، گرچه ذکر نگوید، کافی است.[11]

9) در سجده واجب قرآن باید طوری عمل کند که بگویند سجده کرد.[12] (یعنی نیّت و صورت ظاهری سجده را رعایت نماید.)

10) افرادیکه غسل واجب بر عهده آنهاست چنانچه آیه سجده را تلاوت کرده و یا بشنوند می توانند بدون غسل ، سجده کنند.[13]

11) گفتن ذکر در هنگام سجدۀ واجب قرآن ، مستحب است و بهتر است بگوید:

«لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ حَقًّا حَقًّا ، لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ اِیماناً وَ تَصْدِیقاً ، لا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ عُبُودِیَّةً وَ رِقًّا سَجَدْتُ لَکَ یا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقًّا لا مُستَنْکِفاً وَ لا مُسْتَکْبِراً ، بَلْ أَنَا عَبْدٌ ذَلِیلٌ ضَعِیفٌ خائِفٌ مُسْتَجِیرٌ»[14]

ترجمه: هیچ معبودی نیست جز خداوند (و این مطلب) حقیقتی کامل است ، هیچ معبودی نیست جز خداوند (و این مطلب) از روی ایمان و تصدیق است ، هیچ معبودی نیست جز خداوند (و این مطلب) از روی عبودیت و بندگی است ، پروردگارا برای تو از روی عبودیت و بندگی سجده می کنم و نه با حالت سرپیچی و نه متکبرانه ، چرا که من بنده ذلیل ، ناتوان ، هراسان و پناهنده تو هستم.

12) خواندن سوره ای که سجده واجب دارد بر جنب حرام است (حتی اگر یک کلمه از این چهار سوره را هم بخواند حرام است)[15]

نکته: پس از تلاوت یازده آیه از آیات قرآن کریم سجده نمودن برای قاری و شنونده مستحب است. آن آیات عبارتند از: 1) آیه آخر سوره اعراف. 2) آیه 15 سوره رعد. 3) آیه 48 سوره نحل. 4) آیه 107 سوره اسرا. 5) آیه 58 سوره مریم. 6) آیه 18 سوره حج. 7) آیه 77 سوره حج. 8) آیه 60 سوره فرقان. 9) آیه 25 سوره نمل. 10) آیه 24 سوره صاد. 11) آیه 21 سوره انشقاق.[16]

*قرائت سُوَر عزائم در نماز

1) در نمازهای واجب می توان پس از حمد تمامی سوره های قرآن غیر از سوره های سجده دار یا عزائم را قرائت کرد ولی اگر یکی از چهار سورۀ سجده‌دار را عمداً بخواند نماز باطل است.[17]

2) اگر اشتباهاً مشغول خواندنِ سوره‌ای شود که سجده واجب دارد چنانچه پیش از رسیدن به آیۀ سجده بفهمد باید آن سوره را رها کند و سورۀ دیگری بخواند و اگر بعد از خواندن آیۀ سجده بفهمد باید در بین نماز بنابر احتیاط واجب با اشاره سجده کند و به همان سوره که خوانده اکتفا کند.[18]

3) اگر در نماز آیۀ سجده را بشنود و با اشاره سجده کند نمازش صحیح است.[19]

استفتائات ویژه

در صورتی که قاری حاضر نباشد و آیات سجده از رادیو و ضبط شنیده شود تکلیف شرعی چیست؟

مقام معظم رهبری:

شنیدن آیات سجده از نوار (ضبط) موجب سجده نمی گردد و اما در وقت شنیدن آن از رادیو یا بلند گو به صورت مستقیم و زنده بنابر احتیاط سجده واجب است.

اجوبة الاستفتائات مقام معظم رهبری ج1 ص142 سؤال 508

نمودارچکیدۀ درس

پرسشهای درس

1ـ آیه‌های سجدۀ واجب را نام برده و وظیفه انسان در هنگام شنیدن این آیات را بیان کنید؟

2ـ دستور مرجع شما در مورد وظیفه‌تان هنگام شنیدن آیات سجده از رادیو و تلویزیون به صورت غیرمستقیم چیست؟

3ـ آیا در هنگام سجده واجب قرآن داشتن وضو و روبه قبله بودن لازم است؟

بیشتر بدانیم

ü با مراجعه به تفاسیر شیعه درباره آیات چهارگانه ای که دارای سجده واجب هستند و نیز آیات یازده گانه ای که دارای سجده مستحب هستند پیرامون سجده موجودات در برابر عظمت الهی ، ستایش خداوند از بندگانی که در هنگام شنیدن آیات خدا خضوع و سجده می نمایند و نیز رابطه «سجده» با «قرب الهی» مطالعه بفرمایید.

ü خوبست که بدانیم بر خلاف مذهب شیعه که سجده واجب را تنها در چهار سوره لازم می دانند مذاهب اهل سنت ، هنگام خواندن برخی از آیات یازده گانه بالا نیز سجده را واجب می دانند برای مطالعه بیشتر در این باره به تفسیر نمونه ذیل آیات آخر سوره اعراف و آیه 21 از سوره انشقاق و تفاسیر اهل سنت مراجعه فرمایید.

ü برای سجده قرآنی اذکار دیگری نیز از اهل بیت نقل شده است در صورت تمایل به کتاب عروة الوثقی تألیف آیت الله العظمی محمد کاظم یزدی ج1ص532 مسأله18 مراجعه فرمایید.

پی نوشت

--------------------------------------------------------------

[1]. سوره مبارکه حج آیه 18.

.سورۀاسراء، آیات107 تا109 [2]

[3] . نوری ، حاجی حسین ، مستدرک الوسائل ج4 ص 320

[4] . مراجع عظام تقلید درباره اینکه ملاک وجوب سجده ، «استماع» (یعنی گوش سپردن با توجه) و یا «سماع» (یعنی بگوش رسیدن هر چند بدون توجه) است اختلاف نظر دارند بعنوان مثال : فردی که در جلسه قرائت قرآن هنگامی که مشغول به صحبت با دوست خود است صدای تلاوت آیه سجده به گوش او برسد «سماع» برای او محقق شده ولی چون توجهی به تلاوت آیه سجده نداشته «استماع» رخ نداده است. با توجه به این مطالب حضرات آیات امام(ره)، تبریزی ، سیستانی ، شبیری زنجانی و بهجت سجده قرآنی را هنگام شنیدن بی اختیار (سماع)بنابر احتیاط مستحب لازم می دانند ، حضرات آیات صافی ، فاضل و مکارم سجده قرآنی را در این حالت بنابر احتیاط واجب لازم می دانند. بنی‌هاشمی خمینی سیدمحمدحسن ، توضیح المسائل مراجع، ج1، ص 558 مسأله 1093، تحریرالوسیله ج1 ص 160 و وسیلة النجاة با حاشیه آیت الله العظمی بهجت ج1 ص 214

[5] . بنی‌هاشمی خمینی سیدمحمدحسن ، توضیح المسائل مراجع، ج1، ص 558 مسأله1093مطابق با فتوای حضرات آیات امام خمینی ، فاضل و سیستانی و مطابق با فتوای حضرات آیات تبریزی و شبیری زنجانی بنابر احتیاط واجب و بنابر فتوای آیت الله بهجت احتیاط مستحب دو سجده انجام دهد. به فتوای حضرت آیت الله مکارم یک سجده کافی است.

[6] . همان، ص 559. مطابق با فتوای حضرات آیات امام خمینی ، فاضل ، سیستانی ، تبریزی ، شبیری زنجانی ، بهجت ، مکارم.

[7] . همان، ص 559. مطابق با فتوای حضرات آیات امام خمینی ، بهجت ، سیستانی ، تبریزی و مطابق با فتوای حضرات آیات صافی گلپایگانی و شبیری زنجانی و مکارم شیرازی بنابر احتیاط واجب باید سجده کند و طبق نظر حضرت آیت الله فاضل باید سجده کند.

[8] . همان، ص296 مسأله532. مطابق با فتوای حضرات آیات امام خمینی ، فاضل ، سیستانی ، تبریزی ، شبیری زنجانی ، صافی ، مکارم طبق نظر آیت الله بهجت بنابر احتیاط مستحب از این کار اجتناب کند.

[9] . حجت هادی ، قرآن در آئینه احکام، ص47 .

[10] . بنی‌هاشمی خمینی سیدمحمدحسن ، توضیح المسائل مراجع، ج1، ص 560 . مطابق با فتوای حضرت امام خمینی ، و آیات عظام سیستانی ، تبریزی ، فاضل ، صافی ، شبیری زنجانی و مکارم شیرازی

[11] . همان، ص561 مسأله 1097. مطابق با فتوای حضرت امام خمینی ، و آیات عظام سیستانی ، تبریزی ، فاضل ، شبیری زنجانی و مکارم شیرازی و طبق نظر حضرت آیت الله صافی گلپایگانی احتیاط مستحب است که ذکر بگوید.

[12] . همان، ص561 مسأله 1098. مطابق با فتوای حضرات آیات امام خمینی ، سیستانی ، تبریزی ، شبیری زنجانی ، بهجت و صافی گلپایگانی.

[13] . مطابق با فتوای حضرت امام خمینی ، و آیات عظام سیستانی ، تبریزی ، شبیری زنجانی ، بهجت و مکارم شیرازی بنی‌هاشمی خمینی سیدمحمدحسن ، همان، ج1، ص560 مسأله 1097، عروة الوثقی ج1 ص 530 ، مسأله 16 و وسیلة النجاة با حاشیه آیت الله العظمی بهجت ج1 ص 215 مسأله6

[14] . همان، ص561 مسأله 1099 .

[15] . بنی‌هاشمی خمینی سیدمحمدحسن ، همان، ص 205 مسأله355مطابق با فتوای حضرات آیات: امام خمینی ، بهجت ، سیستانی و صافی گلپایگانی و مطابق با فتوای حضرت آیت الله مکارم شیرازی : تنها خواندن آیه سجده دار حرام است نه سایر آیات سوره های عزائم.

[16] . نجفی ، شیخ محمد حسن ، جواهر الکلام ج 10 ص 223

[17] . بنی هاشمی خمینی سید محمد حسن،توضیح المسائل مراجع، ج1 ص515 مسأله983 مطابق با فتوای حضرات آیات امام(ره) ، فاضل ، صافی ، بهجت ، تبریزی.

[18] . همان، ج1 ص515 مسأله 984 مطابق با فتوای حضرت امام (ره) ، با توجه به اختلاف نظرات مراجع عظام تقلید در این مسأله مقلدان گرامی به رساله توضیح المسائل مرجع خود مراجعه نمایند.

[19] . همان، ج1 ص516 مسأله 985 مطابق فتوای حضرت امام (ره) ، ولی مطابق فتوای آیات عظام تبریزی و سیستانی و صافی علاوه بر انجام سجده بصورت اشاره پس از اتمام نماز هم سجده کند و مطابق نظر آیت الله بهجت بنابر احتیاط واجب بعد از نماز سجده را بجا می آورد.

منبع : پایگاه اینتر نتی سازمان دارالقرآن الکریم