احکام قرآنی 6 : احکام قرائت سوره‌های قرآن در نماز

درس ششم : احکام قرائت سوره‌های قرآن در نماز

کلام نور

إِنَّنِی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِی وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِکْرِی

همانا منم خدای یکتا که هیچ خدایی جز من نیست ، پس مرا عبادت کن و نماز را برای یاد کردن من بر پا دار.

سوره مبارکه طه آیه 14

*مقدمه

تلاوت قرآن عملی بسیار پسندیده و مورد تأکید اولیاء دین است و هر فرد بسته به معرفت و شناخت خود از این کتاب حیات بخش ، با برنامه ریزی و اختصاص زمان مناسب به تلاوت آیات آن می پردازد ولی در هر صورت قرائت قرآن ، بخشی از چارچوب نماز را تشکیل می دهد. بعبارت دیگر ، هر فرد معتقد و دین باور در کنار برنامه روزانه خود برای تلاوت آیات قرآن کریم که به دلخواه خود تنظیم و اجرا می نماید ، هر روز ملزم است حداقل یکصد آیه از قرآن کریم را در نماز تلاوت کند[1]و این خود باعث توجه بیشتر مسلمانان به قرآن کریم می شود. امام رضا (علیه السّلام) در حدیثی می فرمایند:«مردم به قرائت (قرآن) در نماز امر شده اند تا مبادا قرآن مهجور و ضایع گردد و از(بی توجهی) محفوظ گردیده و مد نظر قرار گیرد و از بین نرفته و از خاطره ها محو نشود و بخاطر این (نماز) با سوره حمد و نه سُوَر دیگر آغاز می گردد چرا که هر آنچه از خوبی و حکمت در قرآن و هر کلام دیگری جمع شده باشد ، به اندازه (محتوای) سوره حمد نمی شود...»[2]هر چند خواندن قرآن، فی نفسه، عملی مستحب است، اما فراگیری قرائتِ صحیح سوره هایی که باید در نماز خوانده شود بر هر مسلمانی واجب است.

از این رو در این درس به گوشه ای از احکام قرائت در نماز اشاره خواهیم کرد. لازم به ذکر است از آنجایی که تمام اذکار نماز باید به صورت صحیح خوانده شود، خوانندۀ گرامی نباید تصور کند، خواندن صحیح حمد و سوره برای بجای آوردن یک نماز صحیح کافی است ، بلکه لازم است با مراجعه به کتابهای احکام و استفاده از تجربیات مربیان و اساتید محترم قرآن کریم، قرائت صحیح اذکار مختلف نماز مانند رکوع، سجده، تشهد و ... را فرا گرفت.

*احکام

 

1) در رکعت اوّل و دوّم نمازهای واجب یومیه، انسان باید اوّل سوره حمد و بعد از آن یک سورۀ کامل را بخواند.[3]

2) در نمازهای مستحبی خواندن سوره لازم نیست ، هر چند آن نماز بخاطر نذر کردن واجب شده باشد ولی در نمازهای مستحبی خاص ، که در روایات خواندن سوره مخصوصی در آن سفارش شده است (مانند نماز وحشت) اگر بخواهد به دستور آن نماز رفتار کرده باشد باید همان سوره را بخواند.[4]

3) اگر وقت نماز تنگ باشد یا انسان ناچار باشد که سوره را نخواند مثلاً بترسد که اگر سوره را بخواند دچار صدمه مالی و یا جانی شود، نباید سوره را بخواند و اگر در کاری عجله داشته باشد می‌تواند سوره را نخواند.[5]

4) اگر سوره را عمداً قبل از حمد بخواند نماز باطل است و اگر اشتباهاً سوره را قبل از حمد بخواند در بین آن یادش بیاید باید سوره را رها کند و بعد از خواندن حمد، سوره را از اوّل بخواند.[6]

5) اگر حمد و سوره یا یکی از آنها را فراموش کند و بعد از رسیدن به رکوع بفهمد نماز صحیح است.[7]

6) اگر پیش از آنکه برای رکوع خم شود بفهمد که حمد و سوره را نخوانده باید بخواند و اگر بفهمد سوره را نخوانده فقط باید سوره را بخواند ولی اگر بفهمد حمد تنها را نخوانده باید اول حمد و بعد آز آن دوباره سوره را بخواند و نیز اگر خم شود و پیش از آن به رکوع برسد ، بفهمد حمد و سوره ، یا تنها سوره را نخوانده باید بایستد و به همین دستور عمل کند.[8]

7) دو سورۀ «ضحی» و «انشراح» و همچنین دو سورۀ «فیل» و «قریش» در نماز یک سوره حساب می‌شود.[9]

8) اگر نمازگزار در نماز واجب یکی از چهار سوره ای را که سجده واجب دارد از روی عمد بخواند نمازش باطل می شود.[10]

9) در نمازهای مستحبی می توان بخشی از یک سوره و یا دو یا چند سوره را قرائت نمود.[11]

10) اگر در نماز غیر از سوره «توحید» و«کافرون» سوره دیگری بخواند تا به نصف نرسیده می تواند رها کند و سوره دیگری بخواند.[12]

11) اگر بعد از حمد مشغول خواندن سوره«توحید» و یا «کافرون» شود نمی تواند آنرا رها کرده و سوره دیگری بخواند.[13]

12) اگر مقداری از سوره را فراموش کند یا از روی ناچاری مثلاً بخاطر تنگی وقت یا دلیل دیگر نشود سوره را اتمام کند می تواند سوره را رها کند و سوره دیگری بخواند ، هر چند که از نصف سوره گذشته باشد و یا اینکه مشغول خواندن سوره «توحید» و یا «کافرون» باشد.[14]

13) بر مردان واجب است تمامی کلمات حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشاء (حتی حروف آخر کلمات) را با صدای بلند بخواند و بر مرد و زن واجب است حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخواند.[15]

14) بانوان می توانند حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشاء را بلند یا آهسته بخوانند ولی اگر نامحرم صدایشان را بشنود بنابر احتیاط واجب باید حمد و سوره را آهسته بخوانند.[16]

15) اگر در جائیکه باید نماز را بلند بخواند عمداً آهسته بخواند و یا در جائیکه باید آهسته بخواند عمداً بلند بخواند نماز باطل است.[17]

16) اگر از روی فراموشی یا ندانستن مسأله در جائیکه باید نماز را بلند بخواند آهسته بخواند و یا به عکس ، نمازش صحیح است. اگر بین قرائت حمد و سوره بفهمد اشتباه کرده لازم نیست مقداری را که خوانده دوباره بخواند.[18]

17) معیار در تحقق قرائت قرآنی و سایر اذکار نماز و صحت آن اینستکه ، آنها را طوری بگوید که اگر مانع خارجی مانند سرو صدا و همهمه نباشد صدای خودش را بشنود.[19]

 

اشاره

الف) معیار در تحقق جهر (صدای بلند) یا اخفات (صدای آهسته) که در مسائل بالا ذکر شده ، ظاهر شدن جوهره صدا و عدم آن می باشد.[20]

ب) واجب است پس از اتمام سوره حمد و قبل از شروع به خواندن بسم الله الرحمن الرحیم ، سوره مد نظر را مشخص نماید (چرا که بسم الله در هر سوره مختص به همان سوره است) و اگر پس از گفتن بسم الله برای شروع کردن یک سوره از خواندن آن سوره منصرف شد باید بسم الله را به نیت سوره دیگر تکرار نماید.[21]

 

نمودار چکیده مطالب

 

استفتائات ویژه

آیا در نماز واجب است بعد از حمد یک سوره کامل خوانده شود؟ یا تلاوت مقداری از قرآن کریم کافیست؟ در فرض اول آیا بعد از قرائت سوره جایز است آیات قرآنی خوانده شود؟

پاسخ مقام معظم رهبری (دام ظله العالی): در نمازهای واجب یومیه قرائت آیاتی از قرآن کریم]یعنی بخشی[ از سوره کامل مُجْزی

]و کافی[ نیست ولکن قرائت بعض آیات پس از قرائت]حمد و یک [سوره کامل به عنوان قرآن اشکال ندارد.

استفتائات مقام معظم رهبری   ج اول سؤال483

 

پرسشهای درس

1ـ در چه مواردی برای نمازگزارنخواندن سوره پس ازحمداشکالی ندارد؟ مثالی بزنید.

2ـ در مورد قرائت سوره توحید و کافرون در نماز چه حکمِ اختصاصی وجود دارد آنرا بنویسید.

3ـ اگر کسی بخاطر فراموشی در نماز صبح تمام یا بخشی از حمد و سوره را با صدای آهسته بخواند نمازش چه حکمی دارد؟

4ـ ملاک در آهسته یا بلند خواندن نماز چیست؟

 

بیشتر بدانیم

برخی از مستحبات قرائت عبارتند از :

1. در رکعت اول پیش از قرائت سوره حمد با صدای آهسته استعاذه نماید.

2. در دو رکعت اول نماز ظهر و عصر بسم الله الرحمن الرحیم را با صدای بلند بگوید.

3. ترتیل و شمرده ادا کردن کلمات

4. وقف در انتهای آیات

5. توجه به معانی آیات قرآن کریم

6. خواندن سوره هایی که در روایات اهل بیت خواندن آنها در نمازهای واجب سفارش شده است (برای آشنایی با این سوره ها به کتاب عروه الوثقی ج1 ص508 باب مستحبات قرائت مراجعه فرمایید)

7. گفتن الحمد لله رب العالمین پس از اتمام حمد در نماز فرادی و جماعت بوسیله مأموم

8. در تمام نمازها در رکعت اول سوره قدر و در رکعت دوم سوره توحید را بخواند

 

برخی از مکروهات قرائت عبارتند از :

1. نخواندن سوره توحید در نمازهای پنجگانه

2. خواندن یک سوره مشخص در هر دو رکعت(البته سوره توحید از این قاعده مستثنی است و می توان آنرا در تمامی نمازها تکرار کرد)

3. خواندن سوره توحید با یک نفس

برگرفته از کتاب عروه الوثقی ج1 ص507 تا510 فصل قرائت

 

پی نوشت

--------------------------------------------------------------------------------

[1]] . هر مسلمان در هر یک از پنج وعده نماز لازم سوره حمد را همراه با یکی از سوره های قرآن را در دو رکعت ابتدایی ، تلاوت کند و از آنجایی که سوره حمد 7 آیه و کوتاهترین سوره های قرآن 3 آیه دارند ، در هر رکعت ده آیه و در هر وعده حداقل بیست آیه باید تلاوت شود.

[2] . العاملی ، محمد بن الحسن ، وسائل الشیعه ، جلد 2 صفحه 733 حدیث 3

[3] . بنی‌هاشمی خمینی سید محمد حسن ، توضیح المسائل مراجع، ج1، ص 513 مسأله 978 مطابق با فتوای حضرات آیات امام خمینی ، ، فاضل ،‌ صافی گلپایگانیو طبق نظر حضرات آیات بهجت ، تبریزی و ‌سیستانی بنابر احتیاط واجب یک سوره کامل را بخواند.

[4] . همان ، صفحه 516 مسأله 986 مطابق با فتوای حضرات آیات امام خمینی ، تبریزی ،‌سیستانی ، فاضل ،‌ مکارم شیرازی ، شبیری زنجانی.

[5] . همان، ص514 مسأله 979 مطابق با نظر حضرات آیات امام خمینی ، بهجت ، فاضل ، سیستانی ، مکارم و تبریزی.

[6] . بنی‌هاشمی خمینی سید محمد حسن ، توضیح المسائل مراجع، ج1، ص 514 مسأله 980. مطابق با نظر حضرات آیات امام خمینی ، بهجت ، فاضل ، سیستانی ، مکارم و تبریزی (طبق نظر آیت الله العظمی شبیری زنجانی و بعد از حمد مستحب است سوره را دوباره بخواند)

[7] . همان، ص514 مسأله 981 مطابق با نظر حضرات آیات امام خمینی ، فاضل ، سیستانی ، مکارم ، تبریزی و شبیری زنجانی و طبق نظر حضرت آیت الله العظمی بهجت باید دو سجده سهو بخاطر فراموش کردن قرائت بجا آورد.

[8] . همان ، ص 514 مسأله 982 مطابق با فتوای حضرات آیات امام خمینی ، تبریزی ،‌سیستانی ، فاضل ،‌ مکارم شیرازی و صافی گلپایگانی حضرت آیت الله العظمی بهجت در این مسأله فتوای خاصی دارند که مقلدان ایشان به رساله توضیح المسائل ایشان مراجعه نمایند.

[9] . همان، ص513 مسأله 978 و عروه الوثقی *مطابق فتوای آیات عظام: امام خمینی ، بهجت، تبریزی، صافی گلپایگانی، طبق فتوای حضرت آیت الله العظمی سیستانی (بنابراحتیاط واجب) حکم یک سوره را دارند.

[10] . همان ، ص 515 مسأله 983 مطابق با نظر حضرات آیات امام خمینی ، فاضل ، صافی گلپایگانی و طبق فتوای حضرات آیات بهجت و تبریزی بنابراحتیاط واجب باطل می شود. سایر مراجع درباره بطلان نماز ، در این حالت فتاوی مختلفی دارند. همچنین مراجع عظام تقلید فوق الذکر غالباً در مورد فردی که سهواً سوره سجده دار (عزائم) را در نماز تلاوت می کند می فرمایند چنانچه به نصف سوره نرسیده باید آنرا رها کند. در مورد فردی که سهواً نیمی از سوره سجده دار را تلاوت کند اتفاق نظر ندارند.

[11] . مطابق با فتوای حضرت امام خمینی ، عروه الوثقی جلد 1 صفحه 495 مسأله 5 و 11

[12] . بنی هاشمی خمینی سید محمد حسن ، توضیح المسائل مراجع ج1 ص 517 مسأله 990 مطابق با فتوای حضرات آیات امام خمینی ، فاضل ، مکارم ، تبریزی ، بهجت و سیستانی.

[13] . همان ، مسأله 988 مطابق با فتوای حضرات آیات امام خمینی ، فاضل ، مکارم ، تبریزی ، بهجت ، سیستانی و شبیری زنجانی.

[14] . همان ، ص518 مسأله 991 مطابق با فتوای حضرات آیات امام خمینی ، فاضل ، مکارم ، تبریزی ، بهجت ، صافی گلپایگانی و شبیری زنجانی. مطابق با نظر حضرت آیت الله العظمی سیستانی در صورتیکه بخشی از سوره را فراموش کند می تواند به همان مقدار که خوانده اکتفا کند و مطابق با نظر حضرت آیت الله العظمی بهجت در صورتیکه بخاطر فراموشی یا مشکل دیگر به هیچ وجه نتواند سوره را کامل کند احتیاط مستحب است در صورت امکان در غیر از روز جمعه به سوره توحید و کافرون و در روز جمعه به سوره جمعه و منافقون عدول نماید.

[15] . همان ، مسأله 992 و 993 مطابق با فتوای تمامی مراجع عظام ، مطابق با فتوای حضرت آیت الله العظمی سیستانی بنابر احتیاط واجب بر مردان واجب است ... و بنابر احتیاط واجب بر زن و مرد واجب است ...

[16] . همان ، مسأله 994 مطابق با فتوای حضرات آیات امام خمینی ، تبریزی ، فاضل ، صافی گلپایگانی و مطابق با فتوای آیات عظام شبیری زنجانی و مکارم شیرازی بنابر احتیاط مستحب ، مطابق با نظر آیت الله العظمی بهجت در مواردی که شنیده شدن صدای او توسط نامحرم موجب حرام شود مثلاً ترس از فتنه و لذت بردن ، بنابر اظهر باید آهسته بخواند. آیت الله العظمی سیستانی مانند فتوای آیت الله العظمی بهجت ... بنابر احتیاط واجب آهسته بخوانند. (فتوای آیت الله العظمی سیستانی از مسائل المنتخبه مسأله 280 نقل شده است)

[17] . همان ، صفحه 519 مسأله 995 مطابق با فتوای تمامی مراجع عظام تقلید . مطابق با فتوای آیت الله العظمی سیستانی بنابر احتیاط نمازش باطل است

[18] . همان ، مطابق با نظر حضرات آیات عظام امام خمینی ، فاضل ، تبریزی ، سیستانی ، صافی گلپایگانی و شبیری زنجانی . طبق نظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در صورتیکه در یاد گرفتن مسأله کوتاهی کرده باشد بنابر احتیاط واجب باید نماز را اعاده کند.

[19] . همان ، صفحه505 مسأله 952 مطابق با فتوای تمامی مراجع عظام تقلید.

[20] . یزدی سید محمد کاظم ، عروه الوثقی جلد اول صفحه 498 مسأله 26

[21] . مطابق با فتوای امام خمینی در عروه الوثقی جلد اول صفحه 495 مسأله 11 و فتوای آیت الله العظمی بهجت در وسیله النجاه جلد اول صفحه 202 مسأله 7 . حضرت آیت الله العظمی سیستانی بنابر احتیاط مستحب قبل از بسم الله سوره را تعیین نماید ، مسائل المنتخبه صفحه 122 مسأله 274.

 

منبع : پایگاه اینتر نتی سازمان دارالقرآن الکریم