احکام قرآنی 7 : قواعد روخوانی و تجوید در نماز

درس هفتم : قواعد روخوانی و تجوید در نماز

کلام نور

پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم)می فرمایند:

هیچ جمعی در یکی از خانه‌های خدا جمع نمی‌شوند و به تلاوت و مذاکره آیات کتاب خدا نمی‌پردازند مگر آنکه (از جانب خدا) آرامش بر آنها نازل شده و رحمت خدا آنها را فرا گرفته و فرشته‌ها آنها را احاطه می‌نمایند. کنز العمّال حدیث 2320

*مقدمه

قرآن زیباترین و حکیمانه ترین سخن است و همانگونه که زیباترین و ارزشمندترین گوهرهای خلقت همواره در قالبی زیبا و چشم نواز نگهداری و ارائه می گردند ، شایسته است تلاوت آیات قرآن کریم نیز به بهترین نحو و در زیباترین قالب باشد. از طرف دیگر قرآن کریم به زبان عربی نازل شده و برای تلاوت زیبا و دلنواز آن باید با قواعد زبان عربی آشنا شد چرا که آشنایی با قواعد زبان عربی و قواعد تجوید زمینه مناسبی را برای تلاوت زیباتر قرآن کریم فراهم می آورد. آشنایی با این اصول و کوشش برای آموختن لحن عربی و ارائه تلاوتی موزون ، موجب ایجاد جذابیت برای شنوندگان و انگیزه بیشتر برای تلاوت قرآن کریم خواهد شد.

امام صادق (علیه السلام) درباره جد بزرگوارشان حضرت امام سجاد (علیه السلام) می فرمایند: علی بن الحسین (علیه السلام) در میان مردم زیباترین صدا را هنگام تلاوت قرآن داشتند بگونه ایکه سقّاها (که برای بردن آب) از کنار منزل ایشان عبور می کردند ، می ایستادند و به تلاوت ایشان گوش می سپردند و به نقل از امام هادی (علیه السلام) گاهی افراد از صوت زیبای ایشان بی هوش می شدند[1].

در این درس به ادامه احکام مربوط به قرائت قرآن کریم در نماز و برخی از احکام تجوید از دیدگاه فقهای عظام می پردازیم.

احکام

1. احتیاط واجب آنست که قرائت قرآن در نماز در قالب یکی از قراءات هفتگانه باشد و از سایر قراءات پرهیز گردد[2].

2. در نماز می توان « مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» را « مَلِکِ یَوْمِ الدِّینِ » تلاوت کرد هر چند حالت اول رجحان دارد و نیز می توان« صِرَاطَ » را با «سین» تلاوت کرد که هر چند رجحان با «صاد» است و نیز « کُفُوًا أَحَدٌ» را می توان به چهار حالت ؛ ضمه دادن به فاء و یا سکون آن و هر یک از دو حالت یاد شده را می توان با «همزه» و یا «واو» (کُفُوًا ، کُفُؤًا) قرائت نمود هر چند که رجحان با حالت «کُفُوًا» است[3].

3. ملاک در صحت قرائت ؛ ادای حروف از مخارج آن ، و ادای صحیح اعراب و سکون کلمات بگونه ایست که عرب زبانها در هنگام ادای یک حرف مثلاً «غ» حرف «غ» را بشنوند و نه حرف دیگری را[4].

4. شایسته است که فرد در هنگام نماز کلمات را بصورت واضح بیان کند و از قرائتی که موجب ایجاد کلمات دیگر به ویژه کلمات بی معنی می شود بپرهیزد. مثلاً «الحمد لله» را بگونه ای تلاوت نکند که کلمه «دلل» ایجاد شده و یا ایجاد کلمه «هرب» از قرائت «لله رب» و همینطور در سایر کلمات[5].

5. رعایت آنچه که علمای تجوید برای ادای حروف بیان کرده اند (مانند قرار دادن زبان در حالتها و زوایای خاص با دندانها)‌ فی نفسه لازم نیست بلکه ملاک آنستکه در عرف عرب تلفظ حرف صدق نماید[6].

توضیح:ولی باید توجه داشت که آنچه علمای تجوید ذکر فرموده اند در غالب موارد طریقه صحیح و انحصاری ادای حرف است.

6. رعایت آنچه علمای تجوید از احکام تجوید بیان نموده اند و موجب بهتر شدن تلاوت می شود مانند: اماله ، اشباع ، تفخیم ، ترقیق و مانند آن و حتی ادغام (غیر از مواردی که خواهد آمد) لازم نیست هر چند که رعایت این امور نیکو و شایسته است[7].

7. هرگاه در یک کلمه دو حرف مماثل ]یعنی دو حرف هم جنس و همانند[ در کنار هم قرار گیرد واجب است که حرف اول را ساکن و در حرف دوم ادغام نماید (مانند ردَّ که در اصل رَدَدَ و مدَّ که در اصل مَدَدَ بوده است)[8].

8. ادغام دو حرف متماثل اگر در دو کلمه واقع شده باشند و حرف اول ساکن و دومی متحرک باشد مانند«اِذْهَبْ بِکِتابِی» و «یُدْرِکْکُمْ»بنابر احتیاط مستحب لازم است[9].

9. ادغام کردن لامِ الف و لام ]ال[ در چهارده حرف (که به «حروف شمسی» معروف هستند) واجب است. بنابراین کلماتی که با این حروف آغاز می شوند هنگامی دارای الف و لام باشند ، باید لام، در حرف بعدی ادغام شود. حروف شمسی عبارتند از «تاء» ، «ثاء» ، «دال» ، «ذال» ،«راء» «زاء» ، «سین» ، «شین» ، «صاد» ، «ضاد» ، «طاء» ، «ظاء» ، «لام» ، «نون» اما در مورد سایر حروف که «حروف قمری» نام دارند ، لام ادغام نشده بلکه باید اظهار شود[10].

10. تنوین یا نون ساکن هرگاه به یکی از شش (حرف یرملون) برسد احتیاط مستحب در غیر «لام و راء» ادغام با غنّه و در «راء و لام»ادغام بدون غنّه است[11].

11. رعایت ادغام کبیر لازم نیست و آن عبارتست از اینکه حرف متحرک را ساکن نموده و در حرف متماثل خود که در کلمه دیگر است ادغام کنند ، مثلاً در «یعلم ما بین ایدیهم» میم اول را پس از ساکن نمودن در میم «ما بین» ادغام کنند و یا اینکه حرفی را پس از ساکن نمودن و تبدیل به حرف متقارب ، در آن حرفِ متقارب ادغام کنند هر چند که دو حرف در یک کلمه باشند. مثلاً در «یَرْزُقْکُم» «قاف» را در«کاف» ادغام کنند بلکه احتیاط آنست که ادام کبیر را خصوصاً در متقارب ترک کنند. حتی رعایت بعضی از اقسام ادغام صغیر نیز لازم نیست ، مثل ادغام حرفی که در اصل ساکن است در حرف متقارب خودش مثل این که در «مِنْ رَبِّکَ» «نون» را در «راء» ادغام کنند[12].

12. هنگامی که بی اختیار بین حروف یک کلمه فاصله بیفتد بگونه ای که عرفاً کلمه تغییر کند و دیگر کلمه ای که قصد قرائت آنرا دارد صدق نکند ، باید کلمه را مجدّداً بگوید و اگر عمداً این کار را انجام دهد نماز باطل می شود[13].

توضیح:مثلاً اگر فرد هنگام تلاوت کلمه نستعین پس از گفتن حروف نون و سین و تاء نفسش به اتمام برسد و پس از کمی مکث عین و یاء و نون را بگوید باید کلمه نستعین را دوباره بگوید.

13. اگر نَفَس فرد در هنگام قرائت عبارتی مانند صراط المستقیم بعد از قرائت صراط و الف و لام المستقیم تمام شود آیا لازم است هنگام ادامه قرائت ، الف و لامِ المستقیم را دوباره بگوید؟ احتیاط در اول است (اعاده مستقیم با الف و لام) و احتیاط بیشتر آنستکه صراط را هم اعاده کند. همینطور اگر کلمه ای که الف و لام دارد را غلط بخواند مثلاً المستقیم را غلط بخواند ، هنگام اعاده احتیاط آنستکه الف و لام را اعاده کند. همینطور در مورد «مضاف الیه» اگر چنین حالتی بوجود آید ، احتیاط در اعاده «مضاف» در کنار «مضاف الیه» است مثلاً اگر کلمه «المغضوب» غلط ادا شود احتیاط آنست که «غیر» را نیز اعاده کند[14].

14. احتیاط مستحب آنستکه در نماز وقف به حرکت و وصل به سکون ننماید و معنی وقف به حرکت آنستکه اعراب آخر کلمه را بگوید ولی بین آخر کلمه و کلمه بعد توقف کرده و فاصله بیندازد و معنی وصل به سکون آنستکه اعراب آخر کلمه را نگوید و آن را به کلمه بعد بدون فاصله زمانی بچسباند[15].

15. در قرائت ، رعایت مد لازم (آنجا که حرف مدّ و سبب مدّ در یک کلمه جمع شده اند) واجب است.

توضیح: بنابراین در کلماتی مانند والضالین در سوره حمد ، ملائکه در سوره قدر و نیز جاء در سوره نصر و ... کشیدن الف مدی واجب است[16].

16. حداقل مقدار مد ، کشیدن به اندازه دو الف تا چهار الف می باشد. کشیدن حرف مد بیش از این مقدار نیز اشکالی ندارد مگر اینکه عرفاً کلمه تغییر کرده و دیگر آن کلمه منظور صدق نشود[17].

نمودار چکیده مطالب

 

استفتائات ویژه

پرسش از مراجع عظام تقلید:

برخی از نمازگزاران ، حرکت فتحه قبل از حرف ساکن را ... بیش از مقدار یک حرکت (و متعارف عرب زبانان)

می کشند، در حالی که زبان شناسان عرب می گویند ؛ حرکت فتحه با الف مدی (صدای کشیده «آ») در زبان عربی هیچ تفاوتی ندارد ، مگر در مقدار کشش صدا. به عبارت دیگر ، اگر حرکت «فتحه» را مقدار بیشتری بکشیم ، تبدیل به «الف مدی» می شود. لطفاً نظر مبارک را در این مورد بفرمایید.

پاسخ مقام معظم رهبری: اگر طوری کلمات را ادا کنند که عرف عرب آن را صحیح بداند کفایت می کند.

پاسخ آیت الله العظمی بهجت: با صدق آن کلمه مخصوصه بر آن مانعی ندارد.

پاسخ آیت الله العظمی تبریزی: اگر فتحه را به مقداری بکشند که حرف (الف) تولید شود جایز نیست ، و دقتی که علمای تجوید گفته اند رعایت آن لازم نیست.

پاسخ آیت الله العظمی سیستانی: اگر در عرف اهل لغت ، الف شنیده شود صحیح نیست.

پاسخ آیت الله العظمی صافی گلپایگانی: اگر طوری تلفظ شود که در عرف عرب غلط محسوب نشود اشکال ندارد.

پاسخ آیت الله العظمی فاضل لنکرانی: اگر به نحوی بخوانند که نزد اهل زبان غلط شمرده شود ، اشکال دارد ولی اگر به صورتی باشد که نزد اهل زبان درست است ، ولو طبق قواعدی که علمای تجوید می گویند نباشد ،‌صحیح است مضافاً بر این که قرائت ، رکن نیست و لذا اگر به اعتقاد صحت یا با جهل به مسئله یا از روی فراموشی غلط هم خوانده شود ، نماز صحیح است.

پاسخ آیت الله العظمی مکارم شیرازی: در صورتی که صدقِ عربی صحیح کند اشکالی ندارد هرچند موافق قواعد تجوید نباشد.

کتاب آموزش صحیح و زیبا خواندن نماز صفحه64

پرسشهای درس

1. رعایت ادغام حروف متماثل در یک کلمه چه حکمی دارد؟

2. اگر بی اختیار بین حروف یک کلمه فاصله بیفتد وظیفه نمازگزار چیست؟

3. ادغام تنوین یا نون ساکن در حروف یرملون چه حکمی دارد؟

4. ملاک در تلفظ صحیح حروف و عدم آن چیست؟

5. در هنگام نماز اگر کسی سوره قدر را بخواند چند مدّ واجب را باید رعایت کند؟

بیشتر بدانیم

برای آموزش قرائت صحیح نماز و آیات قرآن کریم به مخاطبان علاوه بر آشنایی با قواعد روخوانی و تجوید و آموزش احکام مربوطه ، آسیب شناسی قرائتِ نماز و آشنایی با چالشها و اشکالاتی که عموم مردم به آن مبتلا هستند نیز ضروری است.

مربیان گرامی قرآن کریم می توانند با مراجعه به کتاب«آموزش صحیح و زیبا خواندن نماز» اثر استاد ابوالفضل علّامی و نیز لوح فشرده «آموزش نماز» اثر استاد سید محسن موسوی بلده و لوح فشرده «آموزش قرائت صحیح نماز» اثر استاد سید مهدی سیف با این آسیب ها آشنا شوند.

پی نوشت

--------------------------------------------------------------------------------

[1].خوشنویس جعفر ، قرآن در احادیث اسلامی ، صفحه 68.

[2]. مطابق نظر حضرت امام خمینی ، تحریر الوسیله جلد اول صفحه 152 مسأله 14 .

[3].همان

[4].همان ، صفحه 151 مسأله 13 و مطابق با نظر آیت الله العظمی بهجت در وسیله النجاه جلد اول صفحه 204 مسأله 13 .

[5]. مطابق نظر حضرت امام خمینی در عروه الوثقی جلد اول صفحه 503 مسأله 55 .

[6]. مطابق نظر حضرت امام خمینی در عروه الوثقی جلد اول صفحه 501 مسأله 41 .

[7].مطابق نظر حضرت امام خمینی ، اراکی ، خویی و گلپایگانی . عروه الوثقی جلد1 صفحه503 مسأله 53.

[8].مطابق نظر حضرت امام خمینی ، برگرفته از عروه الوثقی جلد1 صفحه502 مسأله 49 و نیز مطابق فتوای حضرت آیت الله العظمی تبریزی المسائل المنتخبه مسأله 279.

[9]. مطابق نظر حضرت امام خمینی ، برگرفته از عروه الوثقی جلد1 صفحه503 مسأله 48.

[10]. مطابق نظر حضرت امام خمینی ، برگرفته از عروه الوثقی جلد1 صفحه503 مسأله 51.

[11]. مطابق نظر حضرت امام خمینی ، برگرفته از عروه الوثقی جلد1 صفحه502 مسأله 49،مطابق نظر آیت الله العظمی بهجت:ادغام یرملون لازم است وسیله النجاه جلد1 صفحه204 مسأله13،مطابق نظر آیت الله العظمی سیستانی و تبریزی: ادغام یرملون بنابر احتیاط واجب لازم است المسائل المنتخبه مسأله278.

[12]. مطابق نظر حضرت امام خمینی ، برگرفته از عروه الوثقی جلد1 صفحه151 مسأله 13،مطابق نظر آیت الله العظمی بهجت وسیله النجاه جلد1 صفحه204 مسأله13

[13]. مطابق نظر حضرت امام خمینی ، برگرفته از عروه الوثقی جلد1 صفحه501 مسأله 45.

[14] مطابق نظر حضرت امام خمینی ، گلپایگانی ، خویی و اراکی (رحمه الله علیهم) برگرفته از عروه الوثقی جلد1 صفحه502 مسأله 48.

[15]. مطابق نظر حضرات آیات امام خمینی ، سییستانی ، شبیری زنجانی ، تبریزی ، مطابق نظر حضرات آیات بهجت ، صافی گلپایگانی ، بنابر احتیاط واجب ....(تا آخر مسأله) ، مطابق نظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی وقف به حرکت بنابر احتیاط واجب نباید شود ولی وصل به سکون اشکال ندارد هر چند ترک آن بهتر است. بنی هاشمی خمینی ، رساله مراجع جلد اول صفحه 523 و 524 مسأله 1004 .

[16].مطابق با فتوای حضرات آیات عظام صافی گلپایگانی ، بهجت .

مطابق با نظر حضرت آیت الله العظمی تبریزی بنابر احتیاط واجب لازم است رعایت کند ...

مطابق با نظر حضرت امام و آیت الله العظمی شبیری زنجانی بنابر احتیاط مستحب لازم است رعایت کند البته حضرت آیت الله العظمی شبیری در و لا الضالین رعایت مد را لازم می دانند. برگرفته از مسأله 1003 توضیح المسائل مراجع جلد اول صفحه 522 .

[17]. مطابق نظر حضرت امام خمینی در عروه الوثقی جلد اول صفحه 501 مسأله 43 .

 

منبع : پایگاه اینترنتی سازمان دارالقرآن الکریم