بر رسی کلمه ثار در زیارت عاشورا

بسم الله الرحمان الرحیم

کلمه ثار در زیارت عاشورای معروفه و  غیر معروفه هر یک چهار بار تکرار شده :

معروفه :

1و2 . السَّلام عَلَیْکَ یَا ثَارَ اللهِ وابْنَ ثارِهِ

3 . وَأکْرَمَنِی بِکَ ، أنْ یَرْزُقَنی طَلَبَ ثارِکَ

4 . وَأنْ یَرْزُقَنِی طَلَبَ ثَارِکم

غیر معروفه :

1و2 . السَّلام عَلَیْکَ یَا ثَارَ اللهِ وابْنَ ثارِهِ

3 . وَ أَنْ یُوَفِّقَنِی لِلطَّلَبِ بِثَارِکُمْ

4 . اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا مِنَ الطَّالِبِینَ بِثَارِهِ

ثار در لغت :

ثار از دو ریشه و اصل گرفته می شود که هر کدام معنای خاص خود را دارد :

1 . از ریشه ی (ث و ر) ثَوْراً و ثَوَرَاناً و ثُؤُوراً [ثور]: به هیجان در آمد، اسلحه بر علیه دولت بدست گرفت، انقلاب کرد، براى رهایى از ستم اسلحه بدست گرفت .
بستانى، فواد افرام، فرهنگ ابجدى - تهران، چاپ: دوم، 1375.

2 . از ریشه ی (ث أ ر)

 الثَّأْرُ: الطَّلَبُ بالدَّم‏ : خونخواهی
صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة - بیروت، چاپ: اول.
فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین - قم، چاپ: دوم

ثَأَرَ بِهِ و ثَأَرَهُ‏: طلب دمه . خونش و انتقامش را طلب کرد.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب - بیروت، چاپ: سوم.

و الثَّارَاتُ‏: جَمْعُ‏ الثَّارِ؛ بمَعْنَى الذَّحْلِ . ثارات جمع ثار است به معنی خونخواهی کردن.

مدنى، على خان بن احمد، الطراز الأول - مشهد مقدس، چاپ: اول، 1384.

ثار اگر از قسم اول باشد به معنای هیجان اسلحه برداشتن و انقلاب و... بکار می رود و در اصطلاح صرفی لازم است و مفعول به ندارد، اما در صورتی که از قسم دوم باشد یعنی از (ث أ ر) بمعنای طلب کردن خون و انتقام گرفتن ، در اصطلاح علم صرف متعدی است یعنی علاوه بر فاعل مفعول به هم می گیرد.

باید بدانیم که ثار در زیارت عاشورا چه معروفه و چه غیر معروفه از قسم دوم است .

توجه :

در عربی گاهی مصدر به معنای اسم فاعل بکار می رود و در این جا هم ثار اگر چه مصدر است ولی به معنای اسم فاعل بکار رفته.

یعنی معنای مصدری آن انتقام گرفتن و خونخواهی است ولی در اینجا بمعنای انتقام گیرنده منتقم و خونخواه بکار رفته و از لحظ ادبی درست است.

باید در اینجا به یک مطلب مهم در قرائت زیارت عاشورا اشاره کنم و آن اینکه در عبارت (ثارکم) در نسخه های مختلف اختلاف بوجود آمده که باید حل شود.

این عبارت به سه شکل نوشته می شود که عبارتند از :

1. ثاری

2. ثارکم

3. ثاری کم

از این بین وجه سوم کاملا نادرست است به دو دلیل :

الف) ثار همانطور که گفتیم متعدی است و نیاز به یک مفعول دارد که همان (ی) یا (کم) میباشد نه هر دو با هم .

ب) در هیچ یک از نسخه های اصیل ، خطی و منبع به این شکل نوشته نشده .

از بین وجه اول و دوم وجه دوم بهتر است به چهار دلیل :

الف) قدمت ، تعداد و کیفیت منابعی که در آنها (ثارکم) دیده می شود بسیار بیشتر از منابعی است که در آنها (ثاری) آمده.

مثلا کامل الزیارات ابن قولویه (م 367) و مصباح المتهجد شیخ طوسی (م460) و البلد الامین کفعمی (م905) المزار الکبیر ابن مشهدی حائری (م610) و ... همگی ثارکم نوشته اند و فقط در دو کتاب المزار شهید اول (م876) و زاد المعاد علامه مجلسی (م1110) ثاری آورده شده است .

ب) وقتی به دعاهای دیگر و جاهایی که کلمه ثار در آنها استفاده شده نگاه می کنیم کلمه ثار بجز در مورد مذکور هیچگاه به ضمیر (ی) اضافه نشده .

ج) اگر به معنای ثار دقت کنیم چه به معنی خون باشد چه به معنی خونخواه از نظر مفهوم کلمه (کم) بسیار بهتر از (ی) است زیرا از خدا خون یا انتقام خون امام حسین (علیه السلام) و یارانش را طلب می کنیم نه خون یا انتقام خون خودمان را حتی اگر با توجیهاتی خون خود را به ایشان منسوب کنیم باز هم معنای (کم) ترجیحح دارد .

د) شاید بتوانیم بگوییم مهمترین دلیل سیاق الفاظ و معانی ما قبل این عبارت است که همگی با ضمیر کم آمده اند و تغییر خطاب از جمع مخاطب  به متکلم وحده در اینجا صحیح بنظر نمی رسد همانطور که در عبارت طلب ثارک همه ضمایر ما قبل آن (ک) هستند و تغییری هم در خطاب پیش نیامده.

دقت کنید :

إِنِّی سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَکُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَکُمْ وَ وَلِیٌّ لِمَنْ وَالاکُمْ وَ عَدُوٌّ لِمَنْ عَادَاکُمْ فَأَسْأَلُ اللَّهَ الَّذِی أَکْرَمَنِی بِمَعْرِفَتِکُمْ وَ مَعْرِفَةِ أَوْلِیَائِکُمْ وَ رَزَقَنِی الْبَرَاءَةَ مِنْ أَعْدَائِکُمْ أَنْ یَجْعَلَنِی مَعَکُمْ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ أَنْ یُثَبِّتَ لِی عِنْدَکُمْ قَدَمَ صِدْقٍ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ أَسْأَلُهُ أَنْ یُبَلِّغَنِی الْمَقَامَ الْمَحْمُودَ الَّذِی لَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَ أَنْ یَرْزُقَنِی طَلَبَ ثَارِکُم‏

سه نکته مهم :

1 . تکرار ثار اهمیت خونخواهی و انتقام خون امام حسین (علیه السلام) را میرساند و جریان به این سادگی نیست که گروهی را مظلومانه کشته باشند و تمام ، خیر به این سادگی نیست . یزید و یارانش نماینده یک خط سیر و تفکر تاریخی هستند که خود و تفکرشان باید مورد انتقام قرار گیرند.

2 . ثار به کلمه الله اضافه شده و ثار الله به عنوان لقب امام حسین و امیرالمومنین (علیهما السلام) ذکر شده و این یعنی خونخواهی و انتقام واقعی از خون امام حسین و امیرالمومنین آنقدر مهم است که آن را خود خدا به عهده گرفته و لا غیر.

3 . خدای متعال انتقام را توسط امام زمان (علیه السلام) می گیرد.

در خطبه غدیر حضرت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) امام زمان (علیه السلام) را اینگونه معرفی فرمودند که :

أَلا إِنَّ خاتَمَ الْأَئِمَةِ مِنَّا الْقائِمَ الْمَهْدِی.
أَلا إِنَّهُ الظّاهِرُ عَلَی الدِّینِ.
أَلا إِنَّهُ الْمُنْتَقِمُ مِنَ الظّالِمینَ.
أَلا إِنَّهُ فاتِحُ الْحُصُونِ وَهادِمُها.
أَلا إِنَّهُ غالِبُ کُلِّ قَبیلَةٍ مِنْ أَهْلِ الشِّرْکِ وَهادیها.
أَلاإِنَّهُ الْمُدْرِکُ بِکُلِّ ثارٍ لاِوْلِیاءِالله.
آگاه باشید! همانا آخرین امام، قائم مهدی از ماست.
هان! او بر تمامی ادیان چیره خواهد بود.
بدانید! که اوست انتقام گیرنده از ستمکاران.
بدانید! که اوست فاتح دژها و منهدم کننده ی آنها.
بدانید! که اوست چیره بر تمامی قبایل مشرکان و راهنمای آنان.
بدانید! که او خونخواه تمام اولیای خداست.

احمد بن اسحاق مى‌گوید: روزى در حضور امام عسکرى علیه السّلام بودم که توفیق زیارت فرزند بزرگوارشان امام مهدى علیه السّلام نصیب من شد. شنیدم که آن جانشین بر حقّ حضرت عسکرى علیه السّلام فرمودند: «انا بقیة اللّه فى ارضه و المنتقم من اعدائه...» من بقیة اللّه در روى زمین خدا هستم که از دشمنان خدا انتقام خواهم گرفت.

اختصاصی سراج منیر

نویسنده : ابراهیم سامانی