ذکر در قرآن 6
بسم الله الرحمن الرحیم
آل عمران : 135 «وَ الَّذینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللَّهُ وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ»
نیکان آنها هستند که هر گاه کار ناشایسته از ایشان سر زند یا ظلمى به نفس خویش کنند خدا را به یاد آرند و از گناه خود به درگاه خدا توبه و استغفار کنند (که مىدانند) که هیچ کس جز خدا نمىتواند گناه خلق را بیامرزد، و آنها هستند که اصرار در کار زشت نکنند چون به زشتى معصیت آگاهند.
*تفسیر المیزان*
[نکاتى که از آیه شریفه" وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا ..." در باره استغفار و توبه استفاده مىشود]
کلمه" فاحشة" به معناى هر عملى است که متضمن فحش یعنى زشتى باشد، ولى بیشتر در زنا استعمال مىشود، پس مراد از ظلم به قرینه مقابله سایر گناهان کبیره و صغیره است، و ممکن هم است فاحشه را به معناى گناهان کبیره بگیریم، و ظلم را به معناى گناهان صغیره بدانیم، و اینکه فرمود:" ذَکَرُوا اللَّهَ ..." دلالت دارد بر اینکه ملاک در استغفار این است که یاد خدا داعى بر آن باشد، نه صرف کلمه" استغفر اللَّه" که به لقلقه زبان صورت گیرد و به مجرد عادت از زبان جارى شود، و جمله:" وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ" تشویق گنهکاران به توبه است و مىخواهد قریحه پناه بردن به خدا را در انسان گنه کار بیدار کند.
خداى تعالى در آیه مورد بحث استغفار را مقید کرد به جمله" وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ"، در نتیجه فهمانید که تنها استغفار کسى مؤثر است که نخواهد آن عمل زشت را هم چنان مرتکب شود، براى اینکه اصرار داشتن بر گناه هیاتى در نفس ایجاد مىکند که با بودن آن هیات ذکر مقام پروردگار نه تنها مفید نیست، بلکه توهین به امر خداى تعالى نیز هست، و دلیل بر این است که چنین کسى از هتک حرمتهاى الهى و ارتکاب به محرمات او هیچ باکى ندارد، و حتى نسبت به خداى عز و جل استکبار دارد، با این حال دیگر عبودیتى باقی نمى ماند، و ذکر خدا سودى نمىبخشد، و به خاطر همین علت بود که جمله نامبرده را با جمله:
" وَ هُمْ یَعْلَمُونَ" ختم فرمود، و این خود قرینه اى است بر این که کلمه" ظلم" در صدر آیه شامل گناهان صغیره نیز مىشود، چون اصرار بر گناه موجب اهانت به امر خدا است، و نشانه آن است که چنین کسى هیچ احترامى و اهمیتى براى امر خدا قائل نیست، و مقام او را تحقیر مىکند، و در این دلالت هیچ فرقى بین گناه صغیره و کبیره نیست، پس جمله:" ما فعلوا" اعم است از گناهان کبیره، و مراد از آن همان چیزى است که در صدر آیه ذکر کرد، چیزى که هست گناه صغیره اگر فاحشه نیست ظلم به نفس هست.
*تفسیر نمونه*
باید توجه داشت که در آیه علاوه بر عنوان فاحشه، ظلم بر خویشتن نیز ذکر شده (أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ) و فرق میان این دو ممکن است این باشد که فاحشه اشاره به گناهان کبیره است و ظلم بر خویشتن اشاره به گناهان صغیره.
در پایان آیه براى تاکید مىگوید:" وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ":" آنها هرگز با علم و آگاهى بر گناه خویش اصرار نمىورزند و تکرار گناه نمىکنند".
در ذیل این آیه از امام باقر ع نقل شده که فرمود:
الاصرار ان یذنب الذنب فلا یستغفر اللَّه و لا یحدث نفسه بتوبة فذلک الاصرار
اصرار بر گناه این است که انسان گناهى کند و دنبال آن استغفار ننماید و در فکر توبه نباشد این است اصرار بر گناه
*تفسیر نور*
در روایات مى خوانیم که بى توجّهى به گناهان
گذشته و ترک توبه از آنها، به منزله ى اصرار بر گناه است. الکافی ج 2 ص 219
امام صادق علیه السلام فرمودند: وقتى این آیه نازل شد، ابلیس همه ى یاران خود را جمع کرد و چاره جویى نمود. شیاطین پیشنهاداتى دادند که پذیرفته نشد، وسواس خنّاس گفت: من چاره مىکنم! گفتند: چگونه؟ گفت: به آنها وعده مىدهم و به آرزوها گرفتارشان مىکنم تا دچار گناه شوند و وقتى گرفتار شدند، استغفار را از یاد آنها مىبرم. الکافی ج8 ص 10/ 1.
پیامها:
1. خطرناکتر از انجام گناه، غفلت از گناه و بىتوجّهى به زشتى آن است.
2. متّقین اگر هم گناه کنند، بلافاصله استغفار مىنمایند. «إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً»، «ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا»
3. نشانهى تقوا، توبه فورى از گناه است. «إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً»، «ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا»
4. یاد خدا، رمز توبه است. «ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا»
5. گناه، ظلم به خویشتن است. «ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ»
6. تنها خداوند است که گناهان را مىبخشد. «وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ»
7.متّقى کسى است که اصرار بر گناه نداشته باشد. زیرا اصرار بر گناه، نشانهى سبک شمردن آن و غفلت از یاد خداست. «وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا»
8. اصرار آگاهانه بر گناه، سبب محرومیّت از مغفرت الهى است. «وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَمْ یُصِرُّوا»
*تفسیر برهان*
فاطر 10 : «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ»
و هذه الآیة تدل على أن الاستغفار لا یرفعه إلى الله تعالى إلا العمل الصالح و التوبة»و کلمه طیب (سخن و عمل و اعتقاد پاکیزه و درست) به سوى او بالا مى رود و عمل صالح آن را در بالاتر رفتن مدد مى دهد.
این آیه این را می فهماند که استغفار هم که نوعی ازکلمه طیب است بوسیله عمل نیک و توبه بالا می رود و پذیرفته می شود و فقط به ذکراستغفار نیست.
*************
اختصاصی سراج منیر
