قرائت نماز (قسمت پنجم)

بررسی مسایل مربوط به صحت قرائت نماز (قسمت پنجم)

اعوذ بالله من الشیطان الرجیم

بسم الله الرحمان الرحیم

مقدمه:

 همانطور که مشاهده فرمودید فقهای عظام در بحث وجوب رعایت مخارج حروف در نماز به گونه ای که عُرف عرب (یعنی اهل لغت و زبان عربی) آن را درست بداند اتفاق نظر دارند و همگی باب تشدید(ادغام) و کشش حروف مدی (مد ) و وقف و ابتدا که تاثیر کاملی در عربی بودن قرائت قرآن در نماز هستند را مطرح فرموده و در وجوب یا عدم وجوب آن اختلاف نظر دارند ، لذا حقیر در حد توان و توجه به رعایت اختصار ، به همه این موضوعات به اندازه ضرورت و نیاز آن اشاره خواهم نمود.

4. آموزش نکات ضروری و کاربردی قرائت و اذکار مرتبط با نماز :

الف)صفات مهم و کاربردی در نماز

1. استعلاء و استفال :

الف)حروفی که  درشت و پر حجم اداء می شوند عبارتند از : (ص ، ض ، ط  ، ظ ، غ ، ق ، خ) که به این درشتی و پر حجمی در اصطلاح تجویدی تفخیم گفته می شود و این تفخیم و درشتی نتیجه  متمایل شدن ریشه زبان به سمت کام بالا (سقف دهان) است که به این تمایلِ ریشه ی زبان در تجوید استعلاء (میل به بلندی) گفته می شود و استعلاء یکی از صفات (خصوصیات و حالات) مهم این حروف در زبان عربی است. هنگام تلفظ حروف مذکور وسط زبان گود شده و لبها جمع می شوند (و دهان بصورت عمودی باز می شود)

مثال : صراط - مغضوب - عظیم - غیر - قل - الخناس

صراط الذین انعمت علیهم غیر المغضوب علیهم و لاالضالین - سبحان ربی العظیم و بحمده - من شر الوسواس الخناس

ب)حروفی که کم حجم و نازک اداء می شوند عبارتند ازهمه حروف الفبای عربی به جز هفت حرفی که  دارای صفت استعلاء هستند که در قسم اول بیان شدند. به این نازکی و کم حجمی در اصطلاح تجویدی ترقیق گفته می شود و ترقیق نتیجه صفت استفال است . چگونگی بوجود آمدن این صفت یه این صورت است که ریشه ی زبان به سمت کام پایین (فک پایین) تمایل پیدا می کند و لبها حالت لبخند (افقی) به خود می گیرند که به این حالت در تجوید استفال (میل به پایین) گفته می شود و این (صفت استفال) از صفات مهم حروف و ضد صفت استعلاء می باشد .

مثال :  العالمین - مالک یوم الدین

2. جهر و همس :

 حنجره که در انتهای حلق قرار دارد (و برجستگی استخوان محافظ آن در جلوی گردن انسان بخصوص در آقایان قابل دیدن است) دارای دو ماهیچه است که به آنها تارهای صوتی گفته می شود وهنگام تلفظِ بعضی از حروف به لرزه در می آیند که به این لرزش ، ارتعاش گفته می شود.

به حروفی که با تلفظ آنها تارهای صوتی به لرزه در می آید حروف ارتعاشی یا حروف مجهوره گویند . کلمه مجهوره به حروف ارتعاشی اطلاق می شود زیرا از جهر می آید به معنی آشکار نمودن صوت و صوت وقتی آشکار می شود که هنگام تلفظش تارهای صوتی مرتعش شوند (تکان بخورند) . حروف جهر دار(مجهوره) عبارتند از :18 حرف (ء ، ب، ج، د، ذ، ر، ز،ض، ط، ظ، ع، غ، ق، ل، م، ن، و، ی ) برای درک بهتر جهر و جوهره صدا هنگام تلفظ این حروف دست خود را روی حنجره قرار دهید در این هنگام لررزش کاملا حس خواهد شد یا اینکه هنگام تلفظ این حروف گوشهای خود را بگیرید ، خواهید دید که صدای آن در سر شما می پیچد به عکس حروف غیر مجهوره.

در مقابل برخی حروف دارای ارتعاش نیستند که به آنها مهموسه گفته می شود زیرا صوتِ آنها همراه با لرزش تارهای صوتی نیست و بدون جهر(لرزش و ارتعاش تارهای صوتی) است ، پس همس دارند یعنی صوتشان به اندازه ی حروف مجهوره آشکار نیست و عبارتند از مابقی حروف ( ف ،ح ، ث ، ه ، ش ، خ ، ص ، س ، ک ، ت) برای درک بهتر همس هنگام تلفظ این حروف دست خود را روی حنجره قرار دهید در این هنگام هیچ لرزشی احساس نمی شود .

3.قلقله:

در زبان عربی فصیح پنج حرف هستند که وقتی ساکن هستند هنگام تلفظ ، مخرج آنها مقداری جابجا شده و تکان می خورد به گونه ای که در اثر این تکان و جابجایی مختصر تمایل به گرفتن یک حرکت پیدا می کنند ولی درست این است که یک سوم از یک حرکت کامل را بگیرند.

این حروف عبارتند از: (ق ، ط ،  ب ، ج ، د) که برای یاد گیری بهتر در جمله قطبُ جدٍّ جمع شده .

توجه به این نکته ضروری است که بدانیم در صورت عدم رعایت این صفت این حروف تلفظ نمی شوند یا تلفظ آنها ناقص خواهد بود . نمونه آن در نماز ، حرف دال در آخر همه آیات سوره توحید است هنگام وقف بر آنها.

توجه : تمایل ( ق ط ) به حرکت ضمه و تمایل (ب ج د) به حرکت کسره است . ولی باید دقت کرد که این حرکت مختصر تبدیل به حرکت کامل نشود و در حروف دیگر هم انجام نگیرد.

قل هو الله احد * الله الصمد

4. تشدید

 در لغت : بمعنای شدت بخشیدن و محکم کردن است.

در تجوید : هر گاه یک حرف در حرف دیگر ادغام می شود هنگام تلفظ تشدید می گیرد و از بین دو حرفی که در هم ادغام می شوند حرف اول تلفظ نمی شود و بجای آن حرف دوم محکم و با شدت اداء می شود . البته درفارسی هم تشدید داریم ولی نوع گویش ما فارسی زبانان به گونه ای است که تشدید را به اندازه کافی محکم ادا نمی کنیم پس باید مراقب رعایت این قانون در نماز باشیم.اشهد ان لّا اله الّا الله – ایّاک نعبد - الضّالّین

مثال: سوره حمد سوره توحید و تشهد و سلام و... مملو از تشدید است.

5. مَد

مَد در لغت به معنای کشش و زیادی و در تجوید به معنای کشش صوت است .

حروف مد عبارتند از :

1. واو ساکنِ ماقبل مضموم

2. یاء ساکنِ ماقبل مکسور

3. الف ( که همیشه ساکن و ماقبل مفتوح است و در واقع همیشه حرف مد است)

و سبب مد ( یعنی علت کشش بیشتر از حد طبیعی این سه حرف ) همزه و حرف ساکن است.

نکته :

حروف مد (و ا ی) اگر بدون سببِ مد باشند باید به میزان کشش طبیعی آنها که همان دو لحظه یا دو ثانیه است اکتفا شود ، که به این مقدار کشش قصر گفته می شود.

هنگامی که سبب مد بعد از حروف مد قرار می گیرد موجب کشش بیشتر از حد طبیعی حروف مد می شود.در غیر این صورت به اندازه طبیعی خود کشیده می شوند یعنی دو لحظه.کشش حد طبیعی مانند الف در العالمین

مثال برای وقتی که حرف مد به ساکن برسد (چه حرفِ بعد ذاتا ساکن باشد و یا بخاطر وقف آن را ساکن کنیم). مانند: ولا الضآلین 

مثال برای وقتی که حرف مد به همزه می رسد . اشهد ان لآإله الا الله

6. وقف و ابتدا

هنگام وقف (توقف و ایستادن در آخرین حرف کلمه) در کلمات قرآن حرف آخر کلمه ساکن می شود و بعد از کمی مکث و فاصله ، کلمه بعد خوانده می شود .مانند( الحمد لله رب العالمینَ * الرحمان الرحیم ) یعنی حرف (ن) در العالمین ساکن می شود . ولی اگر بخواهیم وصل کنیم حرکت آخر کلمه حتما باید خوانده شود و بدون مکث و فاصله کلمه ی بعد تلفظ گردد ، یعنی نون با حرکت فتحه ی خودش خوانده شده و بدون هیچ فاصله ای الرحمان خوانده می شود.

 " مخارج حروف نماز "

    در زبان عربی، ده حرف وجود دارند که تلفظ آنها از نظر مخرج حرف با تلفظ فارسی آنها فرق دارد. بقیه حروف اگر چه بعضا از نظر صفات و احکام با حروف فارسی متفاوتند ولی این در بیشتر موارد برای صحت نماز اشکالی ایجاد نمی کند.مثلا حرف (خ)از لحاظ مخرج حرف با فارسی یکی است ولی در عربی دارای صفت استعلاء است  که باعث درشت و پر حجم شدن حرف می شود در صورتی که این درشتی در این حد در فارسی وجود ندارد و عدم رعایت آن موجب بطلان نماز نیست. برای فهم بهترکلمه (خالدین و یخرج) را در هر دو زبان گوش کرده و تلفظ نمایید.

 همانطور که قبلا هم اشاره شد برخلاف بعضی از حروف در فارسی ، در عربی تلفظ هر حرف با حرف دیگرمتفاوت بوده و هر یک از حروف مشخصات و صدای مخصوص به خود را دارد.

--------------------------------------------------

روش تلفظ این 10 حرف

مقدمه : محل تلفظ هر حرف در دستگاه تکلم را ، مخرجِ حرف گویند. به این معنا که یک حرف یا تعدادی از حروف  از یک قسمت خاص از دستگاه تکلم تلفظ و اداء می شوند.مثلا مخرج حرف (م) لبها و مخرج حروف (ث ذ ظ) از اتصال نوک زبان به زیر دندانهای بزرگ فک بالا است .

1 -  حرف ح :

مخرج حرف حاء ، وسط حلق است. به این شکل که هنگام عبور هوا از حلق مجرای حلق تنگ شده و با گرفتگی خاصی تلفظ می شود . مانند کسی که می خواهد چیزی را که در حلق گیر کرده خارج یا در سرما دست خود را بوسیله بازدم  گرم کند . مانند : الرحمان الرحیم – احد – سبحان – وحده و... 

2 - حرف ع :

مخرج عین وسط حلق است به این شکل که هنگام تلفظ ، جریان هوا به نرمی به دیواره ی حنجره کشیده می شود و دیواره حلق کمی تنگ شده و با نرمی خاص و کشش بسیار کمی تلفظ می شود . مانند : العالمین - نعبد - نستعین - انعمت - علیهم – عظیم – اعلی – عبده و...

- اگر می خواهید بفهمید که این حرف را درست تلفظ می کنید یا نه ، نشانه اش اینست که باید بتوانید حرف عین را مثلا در ایاک نعبد ، تا حدی بکشید وآن را ادامه بدهید بدون اینکه صدایتان ، قطع شود ( صوت، ادامه پیدا کند ) نه اینکه صدای _َ را که روی حرف (ن) و قبل از (ع) هست را بکشیم بلکه باید بتوانیم صدای (ع) را بکشیم .

از بین حروفی که در نماز باید رعایت شوند ، بیشترین حرف عین و حاء هست .

3 - حرف غ :

مخرج غین ، اول حلق و متصل به فضای دهان است به این شکل که هنگام عبور هوا از حلق ودریچه ورودی هوا به فضای دهان به مقدار قابل توجهی تنگ شده و موجب سایش بیشتر هوا با دیواره حلق می شود و در نتیجه (غ ) تلفظ می شود. صدای این حرف کمی کشیده می شود . مانند : غیر المغضوب

 این حرف شباهت زیادی به صدای غرغره کردن آب در گلو دارد.اگر می خواهید بفهمید که این حرف را درست تلفظ می کنید یا نه ، نشانه اش اینست که باید بتوانید حرف غین را مثلا در غیر المغضوب ، هر چقدر که خواستید بکشید و آن را  ادامه بدهید بدون اینکه صدایتان ، قطع و وصل شود ( یعنی بتوانید صدای غ را ادامه دهید) در غیر اینصورت اشتباها حرف (ق) تلفظ شده . 

 4 - حرف ص :

این حرف از مخرج حرف (س) تلفظ می شود.ولی در تلفظ حرف صاد ، بر خلاف حرف (س) ریشه زبان بطرف کام بالا (سقف دهان) متمایل می شود(1) و زبان حالت طبقی شکل (گود) به خود می گیرد و در نتیجه درشت و پر حجم (2)تلفظ می شود بگونه ای که  دهان هنگام تلفظ این حرف پر می شود و باز شدن دهان به شکل عمودی خواهد بود . باید توجه داشت که به هیچ وجه صدای سوت در حرف (ص) وجود ندارد.مانند: صراط - الصمد – الصالحین

در واقع (ص) همان (س) است که استعلاء گرفته و دارای تفخیم شده است .

--------------------------------------------

(1)  منظور از آن همان صفت استعلاء است که قبلا بیان شده است.

(2)  مقصود همان تفخیم است که نتیجه صفت استعلاء می باشد.

-------------------------------------------

5 - حرف ط :

این حرف از همان مخرج حرف (تاء) تلفظ می شود . یعنی در یک لحظه جلو زبان به قسمت داخلی دندان های پیشین و بخش چین و شکن دار لثه ی سقف دهان متصل و از آن جدا می گردد و با این کار حرف (ط) تلفظ می شود . البته در تلفظ حرف طاء ، ریشه زبان بطرف کام بالا متمایل می شود و زبان حالت طبقی شکل (گود) به خود می گیرد در نتیجه بر خلاف حرف تاء، درشت و پر حجم تلفظ می شود بگونه ای که  دهان هنگام تلفظ این حرف پر شده و در اثر آن دهان و لبها حالت عمودی به خود می گیرد.مثال : صراط الذین

 در واقع (ط) همان  (ت) است که استعلاء گرفته و دارای تفخیم شده است .

6 - حرف ض :

این حرف در زبان عربی از دو مخرج می تواند تلفظ شود :

1 - از برخورد کناره ی زبان ( طرف راست یا چپ ) با دندانهای آسیا در آرواره ی ( فک ) بالا

2 – از مخرج حرف دال با این تفاوت که (ض) درشت و پرحجم  و (د) همشه نازک و کم حجم است .

درهردوحالت ، هنگام تلفظ( ض )ریشه زبان به سمت کام بالا متمایل (استعلاء) و لبها به حالت عمودی باز شده و در نتیجه صدای آن درشت و پر حجم (تفخیم) می شود. مانند : غیرالمغضوب

 توجه :  صدای حرف (ز) در تلفظ (ض) وجود ندارد.

7 - حرف ث

 از تماس نوک زبان با لبه ی دندانهای پیشین - جلویی - فک بالا و خروج هوا از دو طرف سر زبان ، تولید می شود.این حرف مهموسه (همس دار و بدون ارتعاش) است. مانند : ثواب ، ثالث ،اثم

 8 - حرف ذ

ذال از مخرخ حرف ثاء تلفظ می شود با این تفاوت که فشار هوا در آن کمتر است و بخلاف ( ث ) مجهوره و ارتعاشی است. مانند : الذین ، ذلک ، بإذن ربهم

این حرف نازک و کم حجم تلفظ می شود(استفال) بر خلاف ( ظ ) یعنی ریشه زبان بسمت  کام پایین متمایل شده و حالت لبها بصورت افقی باز می شود و در نتیجه حرف ( ذ ) نازک و کم حجم تلفظ می شود .

9 - حرف ظ

مخرج ظاء همانند ذال می باشد با این تفاوت که ریشه ی زبان به هنگام تلفظ این حرف به طرف بالا متمایل شده و لبها بصورت عمودی باز می شود (استعلاء می گیرد) و صدای آن نیز پر و درشت (تفخیم) می شود.  مثال : سبحان ربی العظیم و بحمده

10 - حرف واو

برای تلفظ این حرف در عربی ، لبها جمع شده و با حالتی شبیه به غنچه شدن ، اداء می شود ( نباید دندانهای بالا روی لب های پایین قرار بگیرد یعنی دندانها هیچ نقشی در تلفظ این حرف ندارند برعکس (و) در زبان فارسی.

مانند : اللهم صل علی و آل محمد –ایاک نعبد و ایاک نستعین – و لا الضالین – و بحمده – و اشهد – و رحمة الله و برکاته

ان شاء الله ادامه دارد...