ماه رمضان در قرآن و حدیث
البقرة : 185 «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ کانَ مَریضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُریدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُریدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»
ماه رمضان که قرآن در آن نازل شده، راهنماى مردم است و دلایلى روشن و آشکار از هدایت دارد، و مایه جدایى [حق از باطل] است. پس کسى که در این ماه [در وطنش] حاضر باشد باید آن را روزه بدارد، و آنکه بیمار یا در سفر است، تعدادى از روزهاى دیگر را [به تعداد روزه هاى فوت شده، روزه بدارد]. خدا آسانى و راحت شما را مىخواهد نه دشوارى و مشقت شما را. و [قضاى روزه] براى این است که شماره روزه هایى را [که در ماه رمضان به خاطر بیمارى یا سفر افطار کرده اید] کامل کنید، و خدا را بر اینکه شما را هدایت فرموده بزرگ شمارید، و باشد که سپاسگزارید.
نکته ها:
«رَمَضانَ» از ماده «رمض» به معناى سوزاندن است. البتّه سوزاندنى که دود و خاکستر به همراه نداشته باشد. وجه تسمیه این ماه از آن روست که در ماه رمضان، گناهان انسان سوزانده مىشود.
ماه رمضان، ماه نزول قرآن مىباشد و تنها ماهى است که نامش در قرآن آمده و شب قدر نیز در این ماه است. در تفسیر برهان از پیامبر اکرم صلى اللَّه علیه و آله نقل شده است که فرمودند:
تمام کتابهاى آسمانى، در ماه رمضان نازل شده اند. ماه رمضان، بهترین ماه خدا است.
آن حضرت در جمعه آخر ماه شعبان، خطبه مفصلى در عظمت ماه رمضان ایراد کرده اند که در بعضى از تفاسیر و کتب روایى آمده است. « بحار، ج 96، ص 356» همچنین در صحیفه سجادیه، امام سجاد علیه السلام در وداع ماه رمضان مناجات جان سوزى دارند.
اسلام دین آسان و بناى آن بر سهولت و عدم سختگیرى است. هر کس مریض یا مسافر بود روزه نگیرد و قضاى آن را انجام دهد. اگر وضو گرفتن مشکل است، تیمّم را جایگزین مىکند. اگر ایستادن در نماز مشکل است، اجازهى نشسته نماز خواندن را مىدهد. که این قانون به نام «قاعده لا حَرَج» در فقه مشهور است.
رمضان ماه مهمانى خدا
در رمضان، مؤمنان با کارت «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ» به میهمانى خداوند دعوت شده اند، و این میهمانى ویژگىهایى دارد:
1 میزبان، خداوند است و میهمانان را شخصاً دعوت کرده است.
2 وسیله پذیرایى، شب قدر، نزول قرآن، فرود آمدن فرشتگان، استجابت دعا، لطافت روح، و دورى از دوزخ است.
3 زمان پذیرایى، ماه رمضان است که به گفته ى روایات، اوّل آن رحمت، وسط آن مغفرت و آخر آن پاداش است.
4 چگونگى پذیرایى، شب قدر به گونهاى است که در آن نیاز یک سال میهمانان تأمین مىشود و زمین با نزول فرشتگان در شب قدر مزیّن مىگردد.
5 غذاى این ماه، غذاى روح است که براى رشد معنوى لازم است، نه غذاى جسم. لطف غذاى این مهمانى، آیات قرآن است که تلاوت یک آیه آن در ماه رمضان همچون تلاوت تمام قرآن در ماه هاى دیگر است.
این میهمانى هیچ سنخیّتى با میهمانى هاى دنیوى ندارد. خداوندِ عالِم و غنى و خالق و باقى و عزیز و جلیل، میزبان انسانهاى جاهل و فقیر و فانى و مخلوق و ذلیل مىشود و مىگوید:
من دعایتان را مستجاب مىکنم و براى هر نفسى که در ماه رمضان مىکشید، پاداش تسبیحى عطا مىکنم.
آداب مهمانى
در وسائل الشیعه براى اخلاق روزه دار در ضمن روایت مفصلى مىخوانیم:
روزه دار، از دروغ، گناه، مجادله، حسادت، غیبت، مخالفت با حقّ، فحش و سرزنش و خشم، طعنه و ظلم و مردم آزارى، غفلت، معاشرت با فاسدان، سخنچینى و حرامخوارى، دورى کند و نسبت به نماز، صبر و صداقت و یاد قیامت توجّه خاصّ داشته باشد.
شرط حضور در این مهمانى، فقط تحمّل گرسنگى نیست. در حدیث آمده است:
آن کس که از اطاعت رهبران آسمانى، سرباز زند و یا در مسائل خانوادگى و شخصى با همسر خود بدرفتار و نامهربان باشد و یا از تأمین خواستههاى مشروع او خوددارى کند و یا والدین از او ناراضى باشند، روزه او قبول نیست و شرایط این ضیافت را به جاى نیاورده است.
روزه گرچه فوائد و منافع طبّى از قبیل دفع و برطرف شدن مواد زاید بدن در اثر گرسنگى را دارد، امّا سحرخیزى و لطافت روح و استجابت دعا در ماه رمضان چیز دیگرى است و محروم واقعى کسى است که از این همه خیر و برکت محروم باشد.
پیام ها:
1 ارزش رمضان، به نزول قرآن است. ارزش انسانها نیز مىتواند به مقدارى باشد که قرآن در آنها نفوذ کرده باشد. «الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ»
2.هدایت، داراى مراحلى است: یک مرحلهى عمومى است «هُدىً لِلنَّاسِ» و یک مرحلهى خاصّ است. «وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى»
3. وجوب روزه، بعد از یقین به حلول ماه رمضان است. «فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ»
4. قضاى روزه بر مریض (اگر خوب شود) و مسافر واجب است. «فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ»
5.احکام خداوند بر اساس آسانى و مطابق طاقت انسان است. «یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ»
6. عُسر و
حَرَج، واجبات را از دوش انسان برمىدارد. «لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ»
7. روزه ى
قضا باید به تعداد روزه ایى باشد که عذر داشته است. «لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ»
8. هدایت و توفیق انجام عبادات، از طرف خداست. تکبیر، نشان بزرگداشت خدا و عدم توجّه به خود و دیگران است. «لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداکُمْ»
9.روزه، زمینه ساز هدایت انسان و سپاسگزارى اوست. «لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»
شهر بمعنى ماه است و آن را شهر گفتند براى اینکه بواسطه رؤیت هلال مشهور و ظاهر است و رمضان از ماده رمض است و آن شدت گرماى روز و تابیدن آفتاب بر زمین ریگزار است و ممکن است که علت نامگذاری این ماه باین اسم چنانچه در بعضى اخبار دارد رمضان اسمی از اسامى خدا است و سزاوار نیست که گفته شود رمضان آمد و رمضان رفت بلکه گفته شود شهر رمضان آمد یا رفت و این کلمه غیر منصرف است.
برگرفته از تفسیر نور
*************************
و شهر رمضان به تصریح روایات برترین ماه ها است و بالجمله اخبار در فضیلت ماه رمضان زیاد از این است که بتوان در اینجا نقل نمود و مهمّترین فضیلت آن همان نزول قرآن در آن است چنانچه میفرماید الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ صفت شهر رمضان یا خبر آن است یعنى از خصائص ماه مبارک رمضان اینست که قرآن در آن نازل شده و چنانچه در مقدمه کتاب در مراتب نزول قرآن متذکر شدیم مراد از نزول قرآن در ماه رمضان نزول مرتبه جمعى آن دفعة واحده بر قلب مبارک پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم است که بعد از آن در ظرف بیست و سه سال نجوما بوسیله جبرئیل امین بر پیغمبر نازل گردید و پیغمبر براى مردم تلاوت فرمود.
و از این آیه بضمیمه آیه اول سوره قدر و سوره دخان ثابت می گردد که شب قدر در ماه مبارک رمضان است.
هُدىً لِلنَّاسِ صفت قرآن است چنانچه در آیات بسیار باین صفت ستوده شده مانند « إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ» و هذا «بَیانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِینَ» و «تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ هُدىً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِینَ» و غیر اینها از آیات دیگر و بیان هدایت قرآن مفصلا در ذیل تفسیر آیه شریفه:
«ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ» ذکر شد و در اینجا بیک نکته اشاره میکنیم: وجه اینکه در این آیه قرآن را نسبت بعموم ناس هادى میشمارد و در اول سوره هدایت قرآن را مخصوص بمتقین میداند اینست که در اینجا علت نزول قرآن و غرض از انزال آن را که هدایت عموم مردم است بیان میکند و در اول سوره کسانى را که بهره کامل از هدایت قرآن مىبرند ذکر مىنماید و آنان اهل تقوى و پرهیزگاران میباشند.
وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ صفت بعد از صفت براى قرآن است یعنى علاوه بر اینکه داراى یک جنبه هدایت عمومى براى همه مردم است داراى دلیلهاى واضح و آشکارا و فارق بین حق و باطل نیز میباشد که راه حق را بخوبى روشن و از راه باطل جدا میسازد و جاى شبهه براى کسى باقى نمیگذارد.
عن أبی جعفر (علیه السلام)، قال: کنا عنده ثمانیة رجال، فذکرنا رمضان، فقال: «لا تقولوا: هذا رمضان، و لا ذهب رمضان، و لا جاء رمضان، فإن رمضان اسم من أسماء الله عز و جل لا یجیء و لا یذهب، و إنما یجیء و یذهب الزائل، و لکن قولوا: شهر رمضان، فالشهر مضاف إلى الاسم، و الاسم اسم الله عز ذکره، و هو الشهر الذی انزل فیه القرآن جعله مثلا وعیدا».
از امام باقر علیه السّلام روایت شده است که گفت ما هشت نفر در محضر امام بودیم، پس سخن از رمضان به میان آوردیم، آن حضرت علیه السّلام فرمود: مگوئید: این رمضان است، یا رمضان رفت، یا رمضان آمد، زیرا رمضان نامى از نامهاى خداى عزّ و جلّ است، که نه مىآید، و نه مىرود، بلکه چیزی که زوال پذیر از بین رونده است مىآید و مىرود، بلکه بگوئید ماه رمضان، زیرا ماه اضافه به اسم است، و اسم اسم خداى عزّ و جلّ است، و آن ماهى است که قرآن در آن نازل شده است، و خداى عزّ و جلّ آن را مثلى و عیدى قرار داده است.
عَنْ مَعْمَرِ بْنِ یَحْیَى أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ :«لَا یَسْأَلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ عَبْداً عَنْ صَلَاةٍ بَعْدَ الْفَرِیضَةِ وَ لَا عَنْ صَدَقَةٍ بَعْدَ الزَّکَاةِ وَ لَا عَنْ صَوْمٍ بَعْدَ شَهْرِ رَمَضَانَ.».امام باقر علیه السلام فرمودند: خدای با جلالت و عزت از بندگان بعد از بجا آوردن نماز واجب و زکات و روزه ماه مبارک رمضان از نماز مستحب و صدقه و روزه مستحب سوالی نمی پرسد.
عن أبی عبد الله (علیه السلام)، قال: «إذا حضر شهر رمضان، فقل: اللَّهُمَّ قَدْ حَضَرَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ قَدِ افْتَرَضْتَ عَلَیْنَا صِیَامَهُ وَ أَنْزَلْتَ فِیهِ الْقُرْآنَ هُدًى لِلنَّاسِ وَ بَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَ الْفُرْقَانِ اللَّهُمَّ أَعِنَّا عَلَى صِیَامِهِ وَ تَقَبَّلْهُ مِنَّا وَ سَلِّمْنَا فِیهِ وَ سَلِّمْنَا مِنْهُ وَ سَلِّمْهُ لَنَا فِی یُسْرٍ مِنْکَ وَ عَافِیَةٍ إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ یا أرحم الراحمین».
امام صادق علیه السلام فرمود هنگام حلول ماه مبارک رمضان بگو : خدایا ماه رمضان آمد،و تو روزه آن را بر ما واجب کردهاى،و قران را در آن براى هدایت و دلایلى روشن از هدایت و وسیله تشخیص حق از باطل نازل نمودهاى.خدایا ما را بر روزهاش یارى کن،و آن را از من بپذیر،و ما را در آن و از آن سالم بدار،و آن را براى ما سالم گردان،در آسانى و عافیت از جانب خویش،همانا تو بر هرچیز توانایى،اى بخشنده ترین مهربانان.
أطیب البیان
فی تفسیر القرآن، ج2، ص: 333
