همه چیز در باره لیلة الرغائب

لیله الرغائب” که برخی آن را شب برآوره شدن آرزوهای بلند، شب بردن ثواب بسیار، معرفی کرده اند اولین شب جمعه ماه رجب است. اما علت نامگذاری اولین شب جمعه ماه رجب، روایتی است که در برخی از کتب دعا و حدیث از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است انجام اعمال لیله الرغائب در بین اهل سنت و شیعه رواج دارد. و در سال های اخیر، نیز در رسانه ها تحت عنوان شب آرزوها بدان پرداخته می شود.

 سند حدیث لیلة الرغائب 

در بررسی سند حدیث گفته اند که  اصل این حدیث در منابع روایی اهل سنت است. و در کتب شیعه تا قبل از اقبال الاعمال سید بن طاووس آورده نشده است و اولین بار ایشان، این حدیث رادر کتاب خود نقل کرده است. و طبق گفته سید، ایشان این حدیث را از برخی کتب شیعه نقل کرده است ولی به این کتاب ها اشاره ای نمی کند. ولی برخی احتمال می دهند که این حدیث از منابع اهل سنت در کتب شیعه وارد شده و سپس سید بن طاووس این حدیث را از آن کتب نقل کرده باشد. به هر حال  اغلب محدثین و فقهای شیعه، این روایت را ضعیف و غیر قابل اعتماد دانسته اند و حتی برخی آن را به حسب محتوای آن، جعلی شمرده اند.

علامه مجلسی در زاد المعاد در اعمال ماه رجب می نویسد:

«و قد ذکروا فی کتب الأدعیه صلاه خاصه لکل لیله من هذا الشهر، و حیث لم أجد لها سندا معتبرا لم أحب أن أوردها، و حیث کانت مشهوره جدا فقد أوردتها علی سبیل الإجمال»( زاد المعاد،ص۴۰)

«در کتب ادعیه برای هر شب از ماه رجب نماز مخصوصی را ذکر کرده اند و چون سند معتبری ندارد دوست ندارم آنها را ذکر کنم اما به جهت آن که جدا مشهور است اجمالا آنها را ذکر می کنم».

می بینیم که علامه مجلسی صرفا به جهت شهرت این نمازهایی که در ماه رجب وارد شده آن ها را ذکر می کند ولی آن ها را فاقد سند معتبر می داند. وی همچنین بعد از اینکه اجمالا نماز هر شب ماه رجب را بیان می کند می گوید:

«و ذکر لکل من هذه الصلوات ثواب کثیر لم نذکره بناء علی عدم الاعتماد علی السند، …… و بعضها الطویل منها و التی تقع بین صلاتی المغرب و العشاء و یجب أن تقع بعد دخول وقت العشاء لا یخلو أداؤها من إشکال، و لهذا لم نورد فی هذه الرساله صلاه لیله الرغائب المشهوره مع أنها منقوله عن طرق العامه”(همان ص 42)

«برای هر یک از این نمازها ثواب فراوانی بیان شده که به دلیل غیر قابل اعتماد بودن سند از ذکر آنها خود داری می کنم، و بعضی از نمازهای ذکر شده طولانی است و باید بین نماز مغرب و عشا خوانده شود و ناچار بعد از داخل شدن وقت نماز عشا خوانده می شود و این خالی از اشکال نیست، به این جهت و به دلیل عامی بودن (نقل از اهل سنت) سند، نماز لیله الرغائب را در این رساله ذکر نکردم»

علامه محمد تقی شوشتری نیز این حدیث را به دلیل اینکه اهل سنت آن را نقل کرده اند، غیر معتبر و غیر قابل اعتماد می داند (النجعه فی شرح اللمعه، ج ۳، ص: ۱۰۳٫)

آیت الله فاضل لنکرانی  نیز در جواب سؤال از مستحب بودن نماز لیله الرغائب در اولین شب جمعه از ماه رجب و روزه روز پنج شنبه قبل از آن می گوید:

فضیلت لیله الرغائب و روزه روز پنج شنبه قبل از آن را علامه مجلسی در اجازه علامه به بنی زهره و از کتاب اقبال روایت کرده است که در اعتبار هر دو روایت تأمل و اشکال است و لذا حکم به استحباب نماز لیله الرغائب و روزه روز قبل از آن مشکل است (جامع المسائل،ج۲، ص۱۷۲)

 ابن جوزی از علمای اهل سنت بعد از نقل حیث با متنی مانند متن اقبال و ابن طاووس(ره) می گوید:

 “هذا حدیث موضوع علی رسول الله صلی الله علیه وسلم، و قد اتهموا به ابن جهیم و نسبوه إلی الکذب، وسمعت شیخنا عبد الوهاب الحافظ یقول: رجاله مجهولون، وقد فتشت علیهم جمیع الکتب فما وجدتهم.” قال المصنف: قلت: ولقد أبدع من وضعها.” (الموضوعات لابن الجوزی،ج۲،ص۱۲۶)

«این حدیث به نام رسول خدا جعل شده است و ابن جهیم متهم به این جعل است که او را درغگو می دانند، و من از شیخمان عبد الوهاب الحافظ شنیدم می گفت: تمامی رجال این حدیث از مجاهیل هستند و من تمامی کتب را جستجو کردم و نامی از آنان نیاقتم. ابن جوزی می گوید: واضع این حدیث از بدعت گذاران است»

و ابن اثیر (متوفی۶۰۶ ه‍- ق ) از علمای اهل سنت نیز حدیث را جعلی می داند ( جامع الاصول، ج۶، ص۱۵۴، ح۴۲۶۸)

الامام نووی (متوفی ۶۷۶ ه‍- ق ) می گوید: ” إِنَّهَا بِدْعَهٌ مُنْکَرَهٌ مِنَ الْبِدَعِ الَّتِی هِیَ ضَلَالَهٌ وَ جَهَالَهٌ وَ فِیهَا مُنْکَرَاتٌ ظَاهِرَهٌ وَ قَدْ صَنَّفَ جَمَاعَهٌ مِنَ الْأَئِمَّهِ مُصَنَّفَاتٍ نَفِیسَهً فِی تَقْبِیحِهَا وَ تَضْلِیلِ مُصَلِّیهَا وَمُبْتَدِعِهَا وَ دَلَائِلِ قبحها و بطلانها و تضلل فَاعِلِهَا أَکْثَرَ مِنْ أَنْ تُحْصَرَ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ.” (شرح صحیح مسلم، ج۸، ص۲۰)

امام نووی از علمای اهل سنت می گوید: نماز لیله الرغائب بدعتی است زشت و ناپسند، بدعتی که نتیجه آن، گمراهی و جهالت است و در آن امور غیرمشروع و ناپسند روشن و واضحی است، و گروهی از بزرگان علم حدیث کتابهای بسیاری در تقبیح و در گمراهی بودن کسی که این نماز را می خواند و کسی که آن را جعل کرده و این بدعت را گذاشته و در دلائل زشتی و بطلان این بدعت و گمراهی کسی که آن را انجام می دهد، نوشته اند.

این تعابیر از بزرگان حدیث شیعه و سنی در رد این حدیث، حکم به معتبر بودن حدیث لیله الرغائب را با مشکل مواجه می کند. و آن را از وثاقت خارج می کند.

متن حدیث

مَا مَعْنَى قَوْلِکَ رَجَبٌ شَهْرُ اللَّهِ قَالَ لِأَنَّهُ مَخْصُوصٌ بِالْمَغْفِرَةِ فِیهِ تُحْقَنُ الدِّمَاءُ وَ فِیهِ تَابَ اللَّهُ عَلَى أَوْلِیَائِهِ وَ فِیهِ أَنْقَذَهُمْ مِنْ نِزَاعِهِ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ صَامَهُ کُلَّهُ اسْتَوْجَبَ عَلَى اللَّهِ ثَلَاثَ أَشْیَاءَ مَغْفِرَةً لِجَمِیعِ مَا سَلَفَ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ عِصْمَةً فِیمَا یَبْقَى مِنْ عُمُرِهِ وَ أَمَاناً مِنَ الْعَطَشِ یَوْمَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ فَقَامَ شَیْخٌ ضَعِیفٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ص إِنِّی عَاجِزٌ عَنْ صِیَامِهِ کُلِّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص صُمْ أَوَّلَ یَوْمٍ مِنْهُ فَإِنَّ الْحَسَنَةَ بِعَشْرِ أَمْثَالِهَا وَ أَوْسَطَ یَوْمٍ مِنْهُ وَ آخِرَ یَوْمٍ مِنْهُ فَإِنَّکَ تُعْطَى ثَوَابَ صِیَامِهِ کُلِّهِ وَ لَکِنْ لا تغفلوا عن أوّل لیله جمعه منه، فإنّها لیله تسمّیها الملائکه لیله الرغائب، و ذلک انّه إذا مضی ثلث اللیل لم یبق ملک فی السماوات و الأرض الّا یجتمعون فی الکعبه و حوالیها، و یطّلع اللّه علیهم اطلاعه فیقول لهم: یا ملائکتی سلونی ما شئتم، فیقولون: ربنا حاجتنا إلیک ان تغفر لصوّام رجب، فیقول اللّه تبارک و تعالی: قد فعلت ذلک. ثم قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: ما من أحد صام یوم الخمیس أوّل خمیس من رجب ثم یصلّی بین العشاء و العتمه اثنتی عشره رکعه، یفصل بین کلّ رکعتین بتسلیمه……. ثم قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: و الذی نفسی بیده لا یصلّی عبد أو أمه هذه الصلاه إلّا غفر اللّه له جمیع ذنوبه، و لو کانت ذنوبه مثل زبد البحر و عدد الرّمل و وزن الجبال و عدد اوراق الأشجار، و یشفع یوم القیامه فی سبعمائه من أهل بیته ممّن قد استوجب النار” (اقبال الأعمال،ج۲،ص۱۵۳)

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:

معنای این که ماه رجب ماه خداست این است که ماهی است که مختص آمرزش است و خون ها در این ماه محفوظ هستند و خداوند توبه دوستانش را می پذیرد و آنها را از نزاعش می رهاند هر کس همه این ماه را روزه بدارد سه چیز برای او بر خداوند لازم می‌گردد: همه گناهان گذشته‌اش را می‌آمرزد، در باقی‌مانده عمر او را از گناه حفظ می‌کند و برای او امانی از تشنگی در روز ترس بزرگ (قیامت) هست.

شخص ناتوانی برخاست و عرض کرد: ای رسول خدا، من قادر بر روزه گرفتن تمام این ماه نیستم؛ حضرت فرمود: روز اول، وسط و آخر را روزه بگیرد چون خداوند کار نیک را ده برابر می‌کند؛ اما از نخستین شب جمعه این ماه غفلت نکنید، که فرشتگان آن را «لیلة الرغائب» نامند.

 سپس فرمود از اولین شب جمعه در ماه رجب غافل نشوید. زیرا شبی است که فرشتگان آن را «لیله الرغائب» می نامند. این نامگذاری به این جهت است که هنگامی که یک سوم از شب گذشت هیچ فرشته ای در آسمان ها و زمین نمی ماند مگر این که در کعبه و اطراف آن جمع می شوند. و خداوند ناگهان بر آنان وارد شده و می فرماید: ای فرشتگانم هر چه می خواهید از من درخواست کنید. فرشتگان عرض می کنند: حاجت ما این است که از روزه داران رجب درگذری. خداوند می فرماید: این کار را انجام دادم.

سپس رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند: کسی که روز پنجشنبه اول رجب را روزه گرفته و سپس بین نماز مغرب و عشا دوازده رکعت نماز بجا آورده هر دو رکعت به یک سلام و … سپس رسول خدا فرمودند: قسم به کسی که جانم در دست اوست، هیچ مرد وزنی این نماز را بجا نمی آورد، مگر این که خداوند گناهان او را می بخشد حتی اگر گناهان او مثل کف روی دریا و به عدد شنها و به وزن کوهها و به عدد برگهای درختان باشد، و روز قیامت هفتصد نفر از خویشان خود را که همگی سزاوار آتش باشند شفاعت می کند.

در مجموع می توان چنین نتیجه گیری کرد که شب لیله الرغائب و اعمالی که برای آن ذکر شده، سند معتبری ندارد. و در صورتی که کسی بخواهد به این اعمال بپردازد می تواند به قصد رجا این اعمال و عبادات را انجام دهد. گرچه ماه رجب به خودی خود دارای فضیلت است و انسان هر عملی را در این ماه مبارک انجام دهد از آثار مضاعفی برخوردار است. از طرفی شب جمعه نیز دارای فضیلت است و به عبادت در این شب سفارش شده است. و تلقیق شب جمعه با ماه رجب، فضیلت شبهای جمعه ماه رجب را دو چندان می کند.

 منبع : پایگاه اطلاع رسانی حوزه - با تلخیص و تصرف جزئی

*****

الرغائب‏ ما یرغب فیه من الثواب العظیم‏
رغائب ثواب بزرگی است که میل رسیدن به آن شدید است.
 لسان العرب ؛ ج‏1 ؛ ص423

*****

می گویند : رغیبة مفرد رغائب است و آن چیزی است که شخصِ دارای آرزوی وسیع و درخواستِ زیاد، به آن میل شدید دارد و برای همین نماز آن شب را صلاة الرغائب گویند
تاج العروس ؛ ج‏2 ؛ ص28

*****

الرغیبة جمع رغائب است یعنی : کارى پسندیده، بخشش بسیار.
فرهنگ ابجدی ؛ متن ؛ ص436

*****

أن الأصل الواحد فی هذه المادة: هو المیل الأکید.
اصل و ریشه این کلمه همان تمایل زیاد و شدید است چنانچه خدای متعالدر قرآن کریم هم فرموده :
الشرح : 8   «وَ إِلى‏ رَبِّکَ فَارْغَبْ» و مشتاقانه به سوى پروردگارت رو آور.
التوبة : 59   « إِنَّا إِلَى اللَّهِ راغِبُونَ» ما فقط به سوى خدابسیار مایل و علاقمندیم‏.
در این آیات تعبیر زیبا و لطیف رغبت را به جای سیر و سلوک آورده که رغبت شدید به خدای متعال را برساند
التحقیق فى کلمات القرآن الکریم ؛ ج‏4 ؛ ص176

*****

رغب: اصل رغبت بمعنى وسعت است گویند «رغب‏ الشی‏ء: اتسع»
قاموس قرآن ؛ ج‏3 ؛ ص107


*****

بنابراین تعابیر بیان‌شده از عالمان و محدثان شیعه و سنی به سه دسته کلی تقسیم می‌شود: 1. برخی، این حدیث را پذیرفته و حکم به جواز و استحباب خواندن این نماز داده‌اند. 2- عده‌ای این حدیث را جعلی دانسته و قائل به بدعت «صلاة لیلة الرغائب» شده‌اند. 3. برخی دیگر این حدیث را نامعتبر دانسته اما عمل کردن به آن را نیز به‌قصد رجاء جایز می‌دانند.